W sytuacji jaka zaistniała po wprowadzeniu w życie reformy służby zdrowia, lekarz pierwszego kontaktu zmuszony jest z większą niż dotychczas wnikliwością rozstrzygać, czy dolegliwości chorego wymagają skierowania do specjalisty, czy też leczenie może zostać podjęte i prowadzone przez lekarza rodzinnego.

W zakresie schorzeń narządu wzroku przypadki takie należałoby podzielić na:

1) nagłe (nie należy przez to rozumieć wyłącznie następstw urazów),

2) przewlekłe.

Do stanów nagłych, gdzie leczenie musi zostać wdrożone natychmiast, zaliczyć należy przede wszystkim urazy związane z działaniem środków chemicznych. Najgroźniejsze spośród nich, z racji ciężkości następstw, są oparzenia zasadami. W praktyce najczęściej spotykane jest oparzenie wodorotlenkiem wapnia (czyli popularnym wapnem występującym jako składnik różnych mieszanek i zapraw). Czynnikiem decydującym o powodzeniu dalszego, często bardzo długotrwałego, leczenia jest szybkość i dokładność usunięcia czynnika uszkadzającego. Wapno należy jak najszybciej usunąć przepłukując worek spojówkowy najlepiej 3% roztworem kwasu bornego; w razie jego braku 5% roztworem glukozy. Bezwzględnie należy skontrolować także górny załamek spojówki po odwinięciu górnej powieki.

Ewentualne pozostałości wapna należy usunąć mechanicznie, choćby nawiniętą na szklaną lub drewnianą pałeczkę zwilżoną watę lub gazę. Dopiero po wykonaniu tych czynności należy zasłonić oko jałowym opatrunkiem i odesłać poszkodowanego do okulisty. W celu zmniejszenia cierpień można do worka spojówkowego zapuścić krople znieczulające.

Nieco mniej groźne są zwykle oparzenia kwasami, gdyż te, w przeciwieństwie do zasad, nie powodują martwicy rozpływnej. Worek spojówkowy trzeba przepłukać środkami zobojętniającymi działanie kwasu, np. 1% Natrium bicarbonicum i po założeniu jałowego opatrunku odesłać chorego do okulisty.

Nadal zdarzają się oparzenia barwnikami anilinowymi używanymi w przemyśle włókienniczym i papierniczym, a także wchodzącymi w skład rzadko już spotykanego ołówka kopiowego. Pierwsza pomoc w takich przypadkach polega na przepłukaniu worka spojówkowego, najlepiej 5-10% roztworem taniny. Również w tym przypadku pacjent powinien zostać po udzieleniu pomocy odesłany do okulisty.

Coraz częściej zgłaszają się osoby poszkodowane w następstwie działania środków łzawiących. Po przepłukaniu worka spojówkowego najlepiej roztworem siarczanu sodowego, poszkodowany powinien trafić do okulisty. Oparzenia innymi substancjami chemicznymi, jak pochodnymi węglowodorów czy rozpuszczalnikami organicznymi, dla bezpieczeństwa pacjenta wymagają, po przepłukaniu choćby roztworem soli fizjologicznej lub glukozy, skierowania chorego do dalszego leczenia okulistycznego.

Postępowanie terapeutyczne w razie oparzeń termicznych może być prowadzone przez lekarza pierwszego kontaktu, jeśli obejmuje tylko powieki i nie zachodzi podejrzenie uszkodzenia gałki ocznej.

Spośród urazów mechanicznych właściwie tylko ciało obce w worku spojówkowym (w tym pod powieką górną) powinno być leczone przez lekarza rodzinnego. Po usunięciu ciała obcego pacjent powinien mieć zalecone stosowanie przez 5 dni kropli z antybiotykiem. Ciało obce rogówki powinno być jednak usuwane przez okulistę.

Pozostałe urazy, zarówno tępe w następstwie których wystąpiło pogorszenie ostrości wzroku, jak i te w następstwie których doszło do zranienia aparatu ochronnego oka bądź samej gałki ocznej powinny być niezwłocznie zaopatrzone przez okulistę.

Szczególnej ostrożności wymagają pacjenci, którzy podczas pracy związanej z uderzeniem metalu o metal doznali niewielkiego nawet urazu gałki ocznej. Ustalenie czy uraz jest niegroźny, czy też jest to grożące nawet utratą wzroku wniknięcie ciała obcego do wnętrza gałki ocznej, niemożliwe jest bez specjalistycznej aparatury i dużego doświadczenia osoby badającej. Stąd też bagatelizowanie tego stanu i powstrzymywanie się przed skierowaniem pacjenta w trybie pilnym do okulisty może zaowocować poważnymi komplikacjami.

Spośród przypadków nagłych, a nie będących następstwem urazu, najgroźniejszy jest zator tętnicy środkowej siatkówki manifestujący się nagłą, całkowitą utratą widzenia (zwykle w jednym oku). Większość źródeł podaje (w celu obniżenia ciśnienia wewnątrzgałkowego), podać 2 tabl. Diuramidu, ewentualnie podłączyć na czas transportu – jeśli chory będzie przewożony karetką – Pentoksyfilinę (np. Pentilin 100 mg w kroplówce).

Zakrzep żyły środkowej siatkówki daje znaczne pogorszenie widzenia, lecz nie całkowitą jego utratę. Podobnie stany zapalne nerwu wzrokowego, siatkówki, naczyniówki dadzą osłabienie ostrości wzroku i również wymagają diagnostyki i leczenia specjalistycznego.