Biofilm bakteryjny to czynnik etiologiczny wielu schorzeń jamy ustnej. Utrzymanie optymalnej higieny jamy ustnej ma więc kluczowe znaczenie w zapobieganiu ich powstawania. Codzienne stosowanie szczotki i pasty do zębów uznaje się obecnie za podstawową metodę usuwania płytki nazębnej. Mechaniczne metody kontroli płytki odnoszą się głównie do powierzchni zębów. Drobnoustroje bytujące w jamie ustnej kolonizują jednak wiele innych powierzchni adhezyjnych, w tym błonę śluzową. Ograniczenie odkładania biofilmu w tych rejonach wymaga zastosowania dodatkowych procedur profilaktycznych. Wykazano, że użycie płukanek do jamy ustnej uzupełnia oczyszczanie zębów z użyciem szczotki i pasty i wspomaga ich działanie przeciwpróchnicowe i przeciwzapalne (1). Promowanie skojarzonych metod profilaktycznych jest szczególnie korzystne w polskiej populacji, gdyż we wszystkich grupach wiekowych obserwuje się nasilone występowanie patologii jamy ustnej. W grupie dorosłych Polaków u ponad 98% stwierdzono występowanie choroby dziąseł lub zapalenie przyzębia, a u blisko 100% próchnicę zębów (2).

Płyny do płukania są najprostszym nośnikiem środków antybakteryjnych i hamujących odkładanie płytki nazębnej. Stanowią one zazwyczaj mieszaninę substancji czynnej z wodą, alkoholem oraz z dodatkami środka powierzchniowo czynnego i substancji smakowych.

Od wielu lat w preparatach do płukania jamy ustnej wykorzystuje się związki i substancje chemiczne oraz preparaty naturalne pochodzące z roślin. Do najczęściej stosowanych substancji zaliczamy: chlorheksydynę (CHX), chlorek cetylpirydyny (CPC), delmopinol, heksetydynę, jony metali Cu²⁺, Sn²⁺ i Zn²⁺, triclosan, ksylitol i olejki eteryczne (OE).

Idealny środek przeciwbakteryjny powinien skutecznie eliminować bakterie odpowiedzialne za proces chorobowy, posiadać możliwie szerokie spektrum działania, nie powodować efektów ubocznych i charakteryzować się przedłużonym działaniem w jamie ustnej.

Obecnie najwszechstronniej przebadanym i najskuteczniejszym związkiem stosowanym w płukankach jest chlorheksydyna, która działa zarówno jako inhibitor płytki nazębnej, jak i niezależny czynnik przeciwzapalny. CHX posiada potencjał bakteriobójczy i bakteriostatyczny. Chlorheksydyna często traktowana jest jako standard, w odniesieniu do którego mierzy się skuteczność innych związków. Na przestrzeni kilkudziesięciu lat mechanizm działania i efektywność CHX zostały obszernie udokumentowane w licznych badaniach klinicznych oraz warunkach in vitro. Związek ten wykazuje jednak szereg niepożądanych miejscowych działań ubocznych. Efekty te szczegółowo opisał w swojej pracy przeglądowej Addy (3). Wśród najczęstszych skutków ubocznych stosowania CHX należy wymienić: brązowoczarne przebarwienia zębów, przebarwienia błony śluzowej, przebarwienia języka, przebarwienia wypełnień oraz protez zębowych, zwiększone formowanie naddziąsłowego kamienia nazębnego, złuszczanie nabłonka błony śluzowej, podrażnienie błony śluzowej, zaburzenia smaku i gorzki smak w ustach. Z tych przyczyn CHX nie może być stosowana przez dłuższy okres.

W licznych badaniach klinicznych in vivo i in vitro podjęto próby oceny skuteczności antybakteryjnej innych związków, w tym olejków eterycznych. Mimo iż badania wykazały ich nieco niższą skuteczność przeciwbakteryjną w porównaniu do CHX, to w przeciwieństwie do antyseptyków z CHX płukanki zawierające olejki eteryczne nie wywołują zbyt wielu miejscowych skutków niepożądanych, nawet jeśli ich mocny, intensywny smak stanowi dyskomfort dla niektórych pacjentów (3). Część autorów uznało je więc za alternatywę dla preparatów CHX, stosowanych w celu kontroli płytki nazębnej i zapalenia dziąseł (4, 5).

OE są substancjami pozyskiwanymi z roślin, w formie mieszanin substancji lotnych o różnym składzie chemicznym.

Dotychczas zidentyfikowano około 3000 olejków eterycznych, z których 300 ma istotne znaczenie komercyjne. Wykorzystuje się je zarówno w przemyśle perfumeryjnym, jak i w medycynie, ze względu na ich właściwości antybakteryjne i przeciwzapalne (6).

Obecnie coraz szersze grono pacjentów preferuje preparaty lecznicze oparte na naturalnych składnikach roślinnych, ze względu na bezpieczeństwo ich stosowania. W przeciwieństwie do leków chemicznych, olejki eteryczne nie odkładają się w organizmie i nie inicjują powstawania toksycznych składników.

W preparatach do płukania jamy ustnej wykorzystywane są najczęściej cztery olejki eteryczne: miętowy, tymiankowy, eukaliptusowy i olejek wintergrinowy (ang. oil of wintergreen; naturalne źródło salicylanu metylu). Spektrum działania leczniczego OE jest bardzo szerokie i wykorzystywane w różnych dziedzinach medycyny. W stomatologii szczególnym zainteresowaniem cieszy się ich potencjał antyseptyczny i przeciwzapalny. Źródłem pozyskiwania OE są naturalne rośliny macierzyste, m.in.:

– liść mięty pieprzowej (Menthae piperitae folium) – olejek miętowy uzyskiwany w wyniku procesu destylacji liści mięty, zawiera: mentol, garbniki, flawonoidy, gorycze i fenolokwasy. Olejek działa na receptory zimna, przez co wywołuje uczucie chłodzenia na skórze i błonach śluzowych. Ma również właściwości przeciwbólowe, przeciwbakteryjne i przeciwgrzybiczne oraz przeciwzapalne i regeneracyjne (7, 8),

– ziele tymianku pospolitego (Thymus vulgaris) – olejek tymiankowy, zawiera m.in. tymol, który ma działanie dezynfekujące. Olejek tymiankowy stosowany zewnętrznie wywołuje działanie przeciwbólowe i przeciwświądowe,

– ziele macierzanki (Serpylli herba) – olejek eteryczny otrzymywany jest z macierzanki piaskowej (Thymus serpyllum). Jednym z jego składników jest tymol. Ziele macierzanki ma podobne właściwości jak ziele tymianku, lecz nieco słabsze, przez co jest rzadziej stosowane niż tymianek pospolity. Olejek przeznaczony jest do użytku zewnętrznego lub w postaci naparów do płukania jamy ustnej,

– eukaliptus gałkowy (Eucalyptus globulus) – olejek eukaliptusowy zawiera w swoim składzie eukaliptol. Posiada właściwości przeciwzapalne, rozkurczowe, obkurczające, odświeżające, antyseptyczne, antybakteryjne, antywirusowe i stymulujące,

– szałwia lekarska (Salvia officinalis) – wyciągi i napary z olejku szałwiowego mają działanie antyseptyczne i ściągające, hamują wzrost drobnoustrojów G-dodatnich. Olejek dzięki zawartości garbników wzmacnia także ścianki włośniczek i drobnych naczyń, zmniejszając krwawienie. Niektóre diterpeny wchodzące w jego skład działają przeciwwirusowo, co jest wykorzystywane w chorobach infekcyjnych jamy ustnej,

– golteria rozesłana (Gaultheria procumbens) – olejek wintergrinowy pozyskiwany jest w procesie destylacji. Prowadzi to do uwolnienia naturalnego salicylanu metylu – związku o wyraźnym zapachu i smaku, który posiada podobne właściwości co aspiryna. Olejek wintergrinowy wykazuje działanie lecznicze i stosowany jest jako środek antyseptyczny, przeciwzapalny, przeciwbólowy i moczopędny.

Działanie bakteriobójcze OE wynika z ich składu, w tym zawartości frakcji lotnych (m.in. monoterpenu i fenylopropanu) i proporcji składników biologicznie czynnych (m.in. eukaliptolu, tymolu, mentolu, naturalnego salicylanu metylu, eugenolu, geraniolu, cytronelolu) (9).

Mechanizm przeciwbakteryjnego działania płukanek z OE jest wielokierunkowy. Płyny zawierające OE przenikają do głębokich warstw płytki nazębnej i w zależności od swojego stężenia niszczą ściany komórek bakteryjnych, powodują strącanie się białek komórkowych i hamują aktywność niezbędnych enzymów (10). Ten mechanizm działania powoduje destrukcję biofilmu bakteryjnego, rozluźniając i rozpuszczając jego strukturę w miejscach trudno dostępnych dla szczotki do zębów i narzędzi przeznaczonych do oczyszczania przestrzeni międzyzębowych (11-13).

Działanie przeciwzapalne OE opiera się głównie na ich aktywności przeciwutleniającej (14).

Jednym z powszechnie stosowanych od wielu lat preparatów do płukania jamy ustnej zawierających OE jest Listerine®. Nazwa preparatu pochodzi od nazwiska twórcy, Josepha Listera. Oryginalna receptura Listerine® uwzględnia mieszankę czterech olejków eterycznych znanych ze swojej aktywności przeciwdrobnoustrojowej: olejku miętowego, eukaliptusowego, tymiankowego i wintergrinowego. Receptura ta została opracowana w 1912 roku przez Lambert Pharmaceutical Company. Pomiędzy 1912 a 2003 rokiem jej skład ulegał zmianom. W 2003 roku powstała nowa formuła preparatu, oparta na wytłoczeniu głównych związków aktywnych z każdego z olejków: mentolu, eukaliptolu, tymolu i naturalnego salicylanu metylu. Substancje te działają antybakteryjnie wobec Gram-dodatnich i Gram-ujemnych drobnoustrojów identyfikowanych w jamie ustnej oraz posiadają potencjał przeciwzapalny (6). Modyfikacja składu Listerine® miała na celu optymalizację jej efektywności. Składniki dobrano w różnych proporcjach ilościowych. W celu rozpuszczenia mieszanki fenolowych składników i uzyskania płynnej substancji jako rozpuszczalnik dodano 27% alkohol etylowy (21,6-26,9%). Opracowana została też wersja bezalkoholowa płukanki. W kolejnych próbach ustalono stężenia poszczególnych składników: 0,042% mentolu, 0,092% eukaliptolu, 0,064% tymolu i 0,06% salicylanu metylu (15). Należy zauważyć, że mieszanka olejków eterycznych była substancją ziołową, a mieszanki wyizolowanych czynnych składników nie można już nazwać tym określeniem. Dwa z czterech składników Listerine® – mentol i salicylan metylu – są bowiem syntetyzowane. W 2003 roku Amerykański Urząd ds. Rejestracji Leków (US Food and Drug Administration – FDA) uznał Listerine® jako substancję skuteczną i bezpieczną do stosowania w jamie ustnej.

Dentofresh to polska płukanka do jamy ustnej, która w swoim składzie zawiera mieszankę czterech olejków eterycznych (miętowego, tymiankowego, eukaliptusowego i szałwiowego) i ich aktywnych składników (mentol, tymol, eukaliptol), fluorek sodu (0,05%) i ksylitol. W swoim składzie nie zawiera alkoholu (16).