W połowie lat 70. XX wieku amerykański socjolog Aaron Antonovsky zaprezentował intrygującą teorię tzw. salutogenezy, która w istotny sposób poszerzyła zrozumienie wzajemnych zależności pomiędzy zdrowiem człowieka a przyczynami niektórych chorób. Osią główną tej teorii jest twierdzenie, że każdy człowiek ma pewne indywidualne predyspozycje, które czynią go mniej lub bardziej odpornym na czynniki stresujące, napotykane w codziennym życiu. Zasługą Antonovsky’ego była precyzyjna identyfikacja tych predyspozycji, określanych przez niego wspólnym mianem „poczucia koherencji” (ang. a sense of coherence – SOC), które pozwala na lepsze radzenie sobie z trudnościami codziennego życia, przez co w sposób znaczący wpływa również na zachowanie lepszego stanu zdrowia (1-3). Koncepcja salutogenezy umieszcza człowieka w jego otoczeniu socjalnym, opiera się na jego biografii, a przede wszystkim definiuje stan zdrowia lub choroby jako dwa przeciwległe bieguny pewnego kontinuum ludzkiego życia – nawet w stanie pełnego zdrowia organizm człowieka musi reagować na szkodliwe czynniki obecne w otoczeniu, zaś w chorobie niezmiennie uruchamia własne mechanizmy naprawcze. Zatem według Antonovsky’ego człowiek zawsze jest w stanie „większego lub mniejszego zdrowia lub jest bardziej lub mniej chory”. Model salutogenezy został postawiony przez badacza w opozycji do tradycyjnego modelu patogenetycznego – tu koncepcja zdrowia i choroby jest postrzegana jako kontinuum, a nie jako dychotomia „obecności choroby lub jej braku”, proponowane jest spojrzenie holistyczne uzupełniające podejście redukcjonistyczne, obok czynników ryzyka stawia on poczucie koherencji, zaś jako interwencja – obok leków i procedur leczniczych – proponowane są: aktywna adaptacja, redukcja czynników ryzyka i uruchamianie naturalnych rezerw. Jako socjolog Antonovsky kładzie nacisk na czynniki psychosocjalne wpływające na zachowanie zdrowia, nawet w warunkach niesprzyjających – jest to głównie poczucie koherencji (SOC), które składa się z trzech elementów: poczucia zrozumienia, poczucia wykonalności (zaradności) oraz poczucia znaczenia (sensowności) w życiu indywidualnym, zaś każdy z tych elementów może być mierzalny i oceniany na odpowiedniej skali (4, 5).

Według Antonovsky’ego poczucie koherencji jest kształtowane, wzmacniane przez całe życie i ma tendencje do relatywnego stabilizowania się około 30. roku życia (4, 6), stąd wydaje się istotnym badanie jego rozwoju wśród młodych ludzi, z racji długofalowego wpływu na kształtowanie pro-zdrowotnego stylu życia wśród młodzieży akademickiej.

Do klasycznych obserwacji zdrowia publicznego, które podkreślają istnienie zależności pomiędzy poziomem wiedzy, zamożności i usytuowania socjoekonomicznego a poziomem zdrowia indywidualnego, warto dodać nowe obserwacje, bezpośrednio wiążące poziom poczucia koherencji z poziomem zachowań zdrowotnych u młodzieży akademickiej.

Uczelnie wyższe są w swym założeniu miejscem kształtowania moralnych i intelektualnych elit społeczeństwa. Absolwenci uczelni, często obejmując wiodące pozycje w różnych dziedzinach życia społecznego, mają znaczący udział w kształtowaniu ludzkich postaw w różnych sferach życia, między innymi w sferze zachowań zdrowotnych, poprzez propagowanie wzorców prozdrowotnych. Z literatury wynika, że wielu autorów badało rozpowszechnienie zachowań zdrowotnych (7-9) oraz wpływ różnych czynników psychospołecznych na zdrowie i styl życia ludzi młodych (10-12).

Badanie poczucia koherencji i jego wpływu na zdrowie człowieka było i jest przedmiotem wielu badań międzynarodowych i polskich, jednak tylko nieliczne wiążą poczucie koherencji z wzorami zachowań związanych ze zdrowiem (13-15).

Celem niniejszej pracy jest ocena związku pomiędzy poczuciem koherencji a zachowaniami zdrowotnymi występującymi w środowisku młodzieży akademickiej w latach 2009-2012.

Badania przeprowadzono metodą sondażu diagnostycznego z wykorzystaniem polskiej wersji Kwestionariusza Orientacji Życiowej (SOC-29) Antonovsky’ego (17) oraz standaryzowanego kwestionariusza wywiadu – Inwentarza Zachowań Zdrowotnych (IZZ) Juczyńskiego (18).

Badana populacja dotyczyła łącznie 1496 studentów studiów stacjonarnych I stopnia, w tym 905 studentów I roku i 591 III roku, dwóch największych uczelni wyższych regionu Podkarpacia: Uniwersytetu Rzeszowskiego i Politechniki Rzeszowskiej, studiujących na kierunkach o profilu: ścisłym, medycznym i humanistycznym. Ocena nasilenia zachowań zdrowotnych oraz poczucia koherencji została przeprowadzona zgodnie z następującym harmonogramem: październik 2009–styczeń 2010 (T1), październik 2011–styczeń 2012 (T2). Dobór do próby badawczej był celowy – uwzględniono w nim zawężenie badań do studentów kierunków stacjonarnych I stopnia. Pozwoliło to na ujednolicenie badanej grupy pod względem wieku i stażu studenckiego. Osoby te należały do młodzieżowego środowiska akademickiego, ale w odniesieniu do stylu życia założono, że nie posiadały pewnych doświadczeń studenckich, nie zdążyły się zaadaptować i przejąć określonych wzorów zachowań. Udział w badaniach był dobrowolny i anonimowy. Studentom przedstawiono cel badań i problematykę. Zwrot wypełnionych kwestionariuszy był traktowany jako zgoda na uczestnictwo w badaniach.

W pierwszym badaniu wytypowano próbę badawczą liczącą 1000 osób, wśród których rozprowadzono komplety kwestionariuszy. Uzyskano 940 zwrotów. Do dalszej analizy zakwalifikowano 905 prawidłowo wypełnionych kwestionariuszy, co stanowi 90,5% założonej próby badawczej. Badanie powtórzono po dwóch latach wśród tej samej grupy studentów. Odsetek studentów, którzy byli na zajęciach w dniu badania, wyniósł 59,1% założonej próby badawczej.

Kwestionariusz Orientacji Życiowej SOC-29 (The Sense of Coherence Questionnaire) służy do pomiaru poziomu poczucia koherencji. Skala SOC została opracowana przez Antonovsky’ego w 1983 roku. Tworząc kwestionariusz, Antonovsky wyszedł z początkowej puli 243 pytań, z których na podstawie badań i analiz wyodrębnił 29 twierdzeń tworzących skalę SOC-29. W skład kwestionariusza wchodzą trzy komponenty: zrozumiałość – SOC 1 (11 stwierdzeń), zaradność – SOC 2 (10 twierdzeń) i sensowność – SOC 3 (8 twierdzeń). Osoby badane oceniają trafność każdego ze stwierdzeń w odniesieniu do siebie i swojego życia, korzystając z 7-punktowej skali. Badania z wykorzystaniem kwestionariusza przeprowadzono w wielu krajach. Uzyskane dane empiryczne potwierdziły jego dobre własności psychometryczne. W szacowaniu trafności teoretycznej narzędzia stwierdzono, zgodnie z założeniami teoretycznymi, istotne korelacje z różnymi miarami zdrowia, pozytywną samooceną, wewnętrznym umiejscowieniem kontroli, z oceną satysfakcji życiowej i jakością życia oraz ujemne korelacje z lękiem jako cechą, neurotyzmem i psychotyzmem. Ocena rzetelności polskiej wersji skali SOC wykazała bardzo wysoką rzetelność kwestionariusza. Wskaźniki wewnętrznej zgodności, obliczone metodą połówkową z poprawką Spearmana-Browna, wyniosły odpowiednio: dla poczucia koherencji – 0,92, poczucia zrozumiałości – 0,78, poczucia zaradności – 0,72 i poczucia sensowności – 0,68 (16). Wyniki polskich badań wykazują, że najbardziej diagnostyczną podskalą Kwestionariusza Orientacji Życiowej jest wymiar sensowności. Polska wersja SOC-29 (17) może być zatem rekomendowana jako narzędzie trafne i rzetelne.

Inwentarz Zachowań Zdrowotnych został opracowany przez Juczyńskiego w 1997 roku (18). Jest narzędziem rzetelnym, trafnym i znormalizowanym. Zgodność wewnętrzna ustalona dla całego Inwentarza wynosi 0,85 Alfa Cronbacha, natomiast dla czterech podskal mieści się w granicach 0,60-0,65. Miarą trafności wewnętrznej IZZ jest ,,odpowiedniość treściowa” twierdzeń wchodzących w skład uwzględnionych w Inwentarzu form zachowań zdrowotnych. Wyniki badań grupy normalizacyjnej (496 osób) stały się podstawą do dokonania transformacji wyników surowych na jednostki standaryzowane w skali stenowej, oddzielnie dla mężczyzn i kobiet. Inwentarz zawiera 24 stwierdzenia opisujące różnego rodzaju zachowania związane ze zdrowiem. Biorąc pod uwagę wskazaną przez badanych częstotliwość poszczególnych zachowań na pięciostopniowej skali, ustala się ogólne nasilenie zachowań sprzyjających zdrowiu oraz stopień nasilenia czterech kategorii zachowań zdrowotnych: prawidłowych nawyków żywieniowych (uwzględniających rodzaj spożywanej żywności, np. pieczywo pełnoziarniste, warzywa, owoce), zachowań profilaktycznych (dotyczących przestrzegania zaleceń zdrowotnych i uzyskiwania informacji na temat zdrowia i choroby), pozytywnego nastawienia psychicznego (czynniki psychologiczne, jak unikanie zbyt silnych emocji, stresów i napięć czy sytuacji wpływających przygnębiająco) i praktyk zdrowotnych (obejmujących codzienne nawyki snu, rekreacji i aktywności fizycznej). Zaznaczone wartości liczbowe zlicza się. Wartość ogólnego wskaźnika nasilenia zachowań zdrowotnych mieści się w granicach 24-120 punktów. Im wyższy wynik, tym większe nasilenie deklarowanych zachowań zdrowotnych. Ogólny wskaźnik po przekształceniu na jednostki standaryzowane podlega interpretacji stosownie do właściwości charakteryzujących skalę stenową. Wyniki w granicach 1.-4. stena przyjęto traktować jako niskie, 7.-10. jako wysokie, co odpowiada obszarowi około 33% wyników najniższych i tyle samo najwyższych w skali. Wyniki w granicach 5. i 6. stena traktuje się jako przeciętne. Ponadto, oddzielnie oblicza się nasilenie czterech kategorii zachowań zdrowotnych. Inwentarz stosowany wraz z innymi narzędziami może służyć pomocą w programowaniu działań profilaktycznych, ustaleniu kierunków modyfikacji zachowań i monitorowaniu zmian w praktykach zdrowotnych.

Zgromadzone dane opracowano statystycznie. Analiza dotyczy 1474 studentów I oraz III roku studiów stacjonarnych I stopnia. Dokonano szczegółowego pomiaru (z uwzględnieniem poszczególnych składowych obu skal) poziomu koherencji i poziomu zachowań zdrowotnych wśród studentów I i III roku studiów. W analizie wykorzystano test t dla prób niezależnych dla skal liczbowych oraz test niezależności chi-kwadrat dla skali nominalnej (19). W tabelach 1-5 zamieszczono informacje o wartości średniej, odchyleniu standardowym oraz 95% przedziale ufności dla poszczególnych miar liczbowych. W celu umożliwienia oceny dowolnej zależności monotonicznej o charakterze nieliniowym posłużono się współczynnikiem korelacji rang Spearmana (19).

W obu badaniach (T1 i T2) kobiety stanowiły większość – 59,2 i 61,1% (mężczyźni stanowili odpowiednio 40,8 i 38,9%). Badani w większości byli niezamężni/nieżonaci (98,7 i 94,8%), studiujący na Uniwersytecie Rzeszowskim (73,1 i 77,8%).

W pierwszym badaniu (T1) studenci reprezentowali następujące kierunki: ścisłe – 37,3%, humanistyczne – 31,1%, medyczne – 31,6%. Natomiast w badaniu powtórzonym (T2) rozkład przedstawiał się następująco: kierunki medyczne – 43,7%, humanistyczne – 28,4%, ścisłe – 27,9%. Ponad połowa młodzieży w obu badaniach (T1 i T2) pochodziła ze środowiska wiejskiego (56,7 i 52,1%). Struktura grupy w odniesieniu do wyodrębnionych środowisk przedstawiała się następująco: z miast do 100 tys. mieszkańców pochodziło odpowiednio 28,3 i 29,9%, z dużych miast powyżej 100 tys. – 15,0 i 29,9% studentów. Zarówno w badaniu T1, jak i T2 prawie połowa ankietowanych zamieszkiwała w okresie studiów na stancji – 49,1 i 44,8%, następnie: w domu rodzinnym – 36,7 i 38,9% i w akademiku – 14,2 i 16,2%. Studenci w obydwu badaniach (T1 i T2) oceniali swoją sytuację materialną najczęściej jako dobrą – 47,7 i 50,1%, następnie: przeciętną – 42,7 i 37,9%, bardzo dobrą – 6,8 i 8,1% oraz trudną – 2,8 i 3,9%.