Pojęcie „zaburzenia osobowości z pogranicza” zostało opisane pod koniec XIX wieku (1). Wówczas po raz pierwszy użyto sformułowania „borderline insanity” (2). Od czasu wprowadzenia terminu „borderline” do nazewnictwa psychopatologii przez Sterna (3), określenie to odnosiło się do dolegliwości psychicznych pacjentów, których sposób funkcjonowania nie mógł być zaklasyfikowany według obowiązujących wówczas kryteriów diagnostycznych jako choroba psychotyczna lub nerwica. Obecnie funkcjonująca terminologia diagnostyczna wskazuje, że osobowość borderline dotyczy pacjentów wykazujących zachwianą równowagę emocjonalną, niesprawną kontrolę impulsów, labilność interpersonalną oraz niestabilność obrazu własnej osoby (4). Diagnoza różnicowa powinna uwzględniać szerokie spektrum zaburzeń psychicznych, szczególnie zaś schizofrenii, zaburzeń afektywnych, nadużywania substancji psychoaktywnych oraz zaburzeń lękowych (5).

Współcześnie, zaburzenia osobowości typu borderline są diagnozowane częściej niż miałoby to miejsce w porównaniu z latami wcześniejszymi. Szacuje się, że w ogólnej populacji zaburzenia osobowości z pogranicza występują z częstością do 5,9% (3). W grupie pacjentów leczonych z powodów psychiatrycznych, współwystępowanie osobowości typu borderline może dotyczyć nawet 30% chorych (6). Nadal jednak brak rzetelnych badań epidemiologicznych, zaś aktualne wskaźniki pochodzą z badań retrospektywnych, nierzadko niewychwytujących objawów prodromalnych. Choroba częściej dotyka osób poniżej 30. roku życia ze środowisk o niskim statusie społecznym, rozwiedzionych lub w separacji. Diagnoza częściej dotyczy kobiet (7), co może wynikać z odmiennych względem mężczyzn wzorców społecznych oraz kulturowych (8).

Obecnie, osobowość z pogranicza przynależy nozologicznie do grupy zaburzeń osobowości (4). Psychologiczne wykładniki zaburzeń obejmują odmienny od normy kulturowej charakter zasobów wewnętrznych, tj. przewlekłe i niezmienne nieprawidłowe wzorce zachowań i przeżyć wewnętrznych, które prowadzą do psychicznej niepełnosprawności (9). Trudności osobowościowe zmierzające do borderline rozpoczynają się w okresie dojrzewania, szczyt rozpoznawalności przypada na 25. rok życia. Wraz z wiekiem maleje liczba zdiagnozowanych przypadków, co wskazuje na większą stabilność emocjonalną i behawioralną u dojrzałych osób.

Pacjenci z osobowością z pogranicza często zdają sobie sprawę z kruchości swojej tożsamości. Objawy obejmują wyraźną ambiwalencję w licznych obszarach funkcjonowania. Częste są u nich gwałtowne zmiany nastrojów, mocno zarysowana skłonność do negatywnego afektu. Postrzeganie „self” nacechowane jest zarówno afirmacją, jak i dewaluacją. Ogromne są deficyty w relacjach interpersonalnych przejawiające się jako: nieumiejętność nawiązania dialogu i współpracy, nieprzerwana krytyka i obwinianie innych oraz techniki bezuczuciowej manipulacji. Globalnie, wyraźna jest emocjonalna i społeczna chaotyczność życia, do której ukojenia dążą, podejmując akty autodestrukcji. Należą tu początkowo agresja werbalna, zaś finalnie nieumiejętność poradzenia sobie z negatywnymi emocjami prowadzi do samookaleczeń i prób samobójczych (10).

Zaburzenia osobowości z pogranicza charakteryzują się wyraźnie jako nieadaptacyjne sposoby kontroli emocji. Kontrola emocji jest w literaturze przedmiotu różnie definiowana. Fletcher i wsp. (11) podają, że definicja ta jest prawidłowa i obowiązująca, niemniej kontrola emocji jest konstruktem wielowymiarowym. Jak wskazują Gratz i Roemer (12), w kontroli emocji ważne są nie tylko monitorowanie i ocena oraz modyfikacja afektywnego doświadczenia, ale również świadomość i rozumienie tych procesów. W ujęciu podstawowym równowaga w mechanizmach kontroli emocji wyrażona jest jako deprecjonowanie negatywnych i wzmacnianie pozytywnych emocji (13).

Jednocześnie, istnieją liczne definicje opisujące niestabilność emocjonalną. Według „Diagnostyczno-Statystycznego Podręcznika Zaburzeń Psychiatrycznych” DSM V („The Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders”) labilność emocjonalna charakteryzowana jest jako permanentne zmiany nastroju i brak stabilnych doświadczeń emocjonalnych (4). Wcześniejszy, szerszy opis został zaproponowany przez Koenigsberga (14) i wskazywał, że pojęcie „niestabilności emocjonalnej” opisuje łatwo wzbudzane, intensywne i/lub nieproporcjonalne do doświadczeń emocje oraz opóźniony czas powrotu do emocjonalnej stabilności.

Według Cole i wsp. (15) brak równowagi emocjonalnej jest najbardziej istotną charakterystyką kliniczną wszystkich pacjentów. Wykazano, że eskalacja emocji jest u nich wyraźnie nasilona w porównaniu do osób zdrowych (16), nawet gdy nie doświadczają zaburzeń nastroju (17). Dodatkowo zauważono, że u pacjentów z osobowością borderline dzienne zmiany nastroju są też istotnie silniejsze w porównaniu do miesięcznych fluktuacji nastroju raportowanych przez chorych na depresję (18). Wskazuje to na zwiększoną impulsywność emocjonalną, której wykładnikami są ruminacje oraz katastrofizacja, a przyczyną zaburzone wyciszanie aktywności nerwowej związanej z emocjami (10). Jednocześnie wykazano, że niestabilność emocjonalna jest silniejszym niż impulsywność predyktorem objawów charakterystycznych dla osobowości z pogranicza (19). Wyraźna ekspresja emocji u osób zdrowych ma bowiem przemijający charakter, co zwraca uwagę na wartość diagnostyczną dynamiki reakcji emocjonalnych w zaburzeniach osobowości (18).

Pacjenci z zaburzeniami osobowości z pogranicza eliminują emocje wywołane negatywnym afektem, co z jednej strony przekłada się na nieumiejętność rozróżniania stanów emocjonalnych, a z drugiej na brak tolerancji dla ekspresji negatywnych stanów emocjonalnych. Czynniki te w połączeniu z biologicznymi predyspozycjami do zaburzeń osobowości oraz niekorzystnymi czynnikami środowiskowymi działającymi w okresie dzieciństwa, a charakteryzującymi się niewłaściwym kształtowaniem kontroli emocji dziecka przez opiekunów, mogą ostatecznie znaleźć odzwierciedlenie w zaburzeniach osobowości typu borderline (20). Młody człowiek nie korzysta bowiem z własnych emocji, błędnie je interpretując, stąd szuka nowych, często nierzeczywistych celów i oczekiwań wobec własnej osoby (21). Jednocześnie, u jednostek wychowywanych w rodzinach hamujących doświadczanie pełnego wachlarza emocji, stopniowo pielęgnowany jest brak akceptacji dla nadmiernej wrażliwości, nasilonej ekspresji emocji oraz trudności w powrocie do równowagi emocjonalnej po wystąpieniu afektywnego doświadczenia określanych wspólnie mianem emocjonalnej podatności na zranienie (22). Model konfliktu pomiędzy „self” a „obiektem” – rodzicem – był również analizowany przez Kernberga i wsp. (23). Zakładał on, że agresja w okresie wczesnego dzieciństwa zaburza przebieg procesów integracji osobowości i doprowadza do osłabienia ego poprzez uruchomienie mechanizmów rozszczepienia i skrajnych form projekcji. Poza rozszczepieniem badacz wskazywał również na inne prymitywne mechanizmy obronne dobrego „self”, ale i „obiektu”, takie jak zaprzeczenie, wszechmocna kontrola, idealizacje i dewaluacje. Wewnętrzne mechanizmy sterowania emocjami zapobiegają osobistym konfliktom, jednak doprowadzają do poważnych deficytów kontroli nad złością (24). Tak kształtowany w dzieciństwie typ osobowości jednostki nie może być zaklasyfikowany do żadnej z organizacji osobowości, umiejscawiając się na ich „pograniczu” (25).

Należy podkreślić, że u pacjentów z zaburzeniami osobowości z pogranicza występują poważne deficyty w świadomości emocjonalnej, niezbędnej dla kontroli afektu. Zaburzona jednostka nie jest zdolna do eksploracji własnych doświadczeń wewnętrznych, nie potrafi też nazwać przeżywanych emocji, stąd jej mechanizmy samoregulacyjne w konkretnych sytuacjach nie mają charakteru adaptacyjnego. Co więcej, brak świadomości emocjonalnej implikuje deficyty w relacjach społecznych, potęgując upośledzoną samoregulację emocji. (26). Beblo i wsp. (27) ocenili świadomość emocjonalną u 19 osób z diagnozą osobowości borderline i 20 ochotników, wykorzystując technikę ankietową. Autorzy wykazali, że brak świadomości doświadczanych emocji jest istotnie wyższy w grupie badanej, jednocześnie konkludując, że intensywnie negatywne doświadczenia dnia codziennego u chorych mogą wywoływać poważną labilność emocjonalną, przy czym dysfunkcje emocjonalne nie dotyczą kompetencji poznawczych, a jedynie przejawianych zachowań.