Perz właściwy (Agropyron repens (L.) Beauv.) syn. Elymus repens (L.) Gould, Triticum repens (L.), bylina należąca do rodziny Wiechlinowatych (Poaceae), dawniej Trawy (Gramineae), to pospolita roślina zielna, występująca na całej półkuli północnej. Surowcem leczniczym jest kłącze perzu (Graminis rhizoma – kłącze perzu (FP X)) syn. Agropyri repentis rhizoma (1) zbierane wiosną lub jesienią zwykle podczas prac agrotechnicznych przy oczyszczaniu pól z tego uciążliwego, trudnego do wytępienia chwastu.

Kłącze perzu jest walcowate, jasnożółte, lśniące, o grubości do 3 mm i długości nawet do 1 m, puste w międzywęźlach i pełne w węzłach. Ma słodkawy smak i jest pozbawione zapachu. Na powierzchni kłącza znajdują się resztki korzeni przybyszowych, a czasem łuskowate liście, usuwane przed dopuszczeniem surowca do obrotu farmaceutycznego. Kłącze po wysuszeniu w temperaturze pokojowej, w cieniu oraz w przewiewie jest krojone na odcinki o długości 0,5-1,0 cm (2, 3).

Kłącze perzu zawiera węglowodany: monosacharydy (fruktozę 3%, glukozę, alkohole cukrowe: 2-3% mannitolu i inozytolu) oraz polisacharydy, które są najważniejszymi składnikami frakcji węglowodanowej, głównie trytycynę (3-10%) (polimer fruktozy o budowie podobnej do inuliny) i śluz (do 10%) (1, 4). Znaczenie terapeutyczne ma również olejek eteryczny (0,01-0,05%), składający się głównie z monoterpenów (karwakrol, karwon, trans-anetol, tymol, mentol), seskwiterpenów oraz bezwodnika kwasu 2-heksylo-3-metylomaleinowego. Niektóre dane wskazują na zawartość kapilenu (agropyren) – związku z grupy poliacetylenów, jako głównego składnika olejku, według innych autorów obecność tego związku jest dyskusyjna (1, 5). W kłączu perzu metodą TLC stwierdzono obecność flawonoidów: rutyny, baikaleiny i hiperozydu (6). Surowiec zawiera także kwas krzemowy i krzemiany (0,37-0,43%) (7), kwasy organiczne, m.in. kwas glikolowy i jabłkowy, przypuszczalnie saponiny, steroidy oraz lektyny (2, 4), niewielkie ilości antrazwiązków, wanilinę i jej glikozyd (1), związki mineralne: żelazo 3,78-6,84 μg/g i cynk 7,12-10,80 μg/g (8). Ponadto występują w nim kwasy fenolowe: p-hydroksybenzoesowy, wanilinowy, p-kumarowy, chlorogenowy, p-hydroksycynamonowy oraz alkilowe estry kwasu p-hydroksycynamonowego (1).

Właściwości lecznicze perzu właściwego były zauważone i cenione już dawno temu. W medycynie ludowej zalecano picie, nawet po kilka szklanek dziennie, mocnego odwaru z tego surowca osobom cierpiącym na czyraki, ropnie i wrzody. Stosowano również lewatywy z odwaru z kłączy perzu przy obstrukcji. Odwary stosowano w terapii kaszlu, gruźlicy oraz zapaleniu stawów. Z kłącza perzu wypiekano chleb, robiono piwo i herbatę (9).

Obecnie kłącze perzu jest zalecane jako lek o charakterze tradycyjnym w terapii pomocniczej różnych schorzeń. Ze względu na działanie diuretyczne, jest stosowane w zapaleniu pęcherza moczowego, cewki moczowej, w drażliwym pęcherzu, zapaleniu i łagodnym przeroście gruczołu krokowego, szczególnie gdy występuje podrażnienie lub stan zapalny dróg moczowych (1). Za działanie diuretyczne odpowiedzialne są składniki olejku eterycznego, mannitol, kwas glikolowy, natomiast za działanie bakterio- i fungistatyczne olejek eteryczny (3).

Stosowanie kłącza perzu jest korzystne w leczeniu chorób wynikających z zaburzeń metabolicznych, np. w chorobach skórnych, reumatycznych, cukrzycy (2). Wpływ na metabolizm uwidacznia się działaniem obniżającym poziom tłuszczów i cholesterolu we krwi (inozytol). Ze względu na obecność fruktanów kłącze perzu może być stosowane jako substancja prebiotyczna oraz jako źródło fruktozy dla diabetyków. Napary z kłącza perzu wpływają na regulację wypróżnień (mannitol i polisacharydy) (10). Dzięki obecności śluzu łagodzą podrażnienia górnych dróg oddechowych (1).

Choroby układu moczowego, w tym zakażenie układu moczowego i kamica nerkowa, to częste przypadłości wielu osób. Oprócz leczenia farmakologicznego w celach zapobiegawczych można stosować zioła. Wśród wielu roślin w medycynie ludowej wykorzystywano m.in. kłącze perzu, jako środek zapobiegawczy, ale także terapeutyczny przy zapaleniu nerek, zapaleniu cewki moczowej czy kamieniach moczowych (11).

W kilku przeprowadzonych eksperymentach badano zasadność stosowania perzu w leczeniu chorób układu moczowego. Aktywność diuretyczna surowca zielarskiego została wykazana w badaniach prowadzonych przez Rácz-Kotillę i wsp. (12). Szczurom podawano doustnie 1% macerat z kłączy perzu w dawce 50 ml/kg i mierzono ilość wydalanego moczu. Stwierdzono, że była ona większa, gdy zwierzętom podawano przygotowany macerat w porównaniu do grupy kontrolnej, otrzymującej jedynie wodę. Silniejszy efekt odnotowano także po podaniu dootrzewnowym suchego etanolowego ekstraktu rozpuszczonego w wodzie (w dawce 5 ml/kg), co odpowiadało 10% suchego kłącza.

Wpływ naparu z kłączy A. repens na ryzyko występowania kamicy szczawianowo-wapniowej badano w eksperymentach na szczurach. Napar z perzu stosowano wraz z różnymi rodzajami diety (standardowej, wysokowęglowodanowej, wysokobiałkowej, wszystkie o równej kaloryczności 3400 cal/kg), przygotowując go przez zalanie wrzątkiem suchego kłącza perzu (3 g/l) i 15-minutowe zaparzanie. Przed podawaniem naparu szczurom zmieniano rodzaj diety, którą stosowano 7 dni, następnie przez kolejne 7 dni podawano napar z tego surowca leczniczego. Kontrolę stanowiła próbka moczu zebrana przed zastosowaniem naparu. Otrzymane wyniki wykazały, że podawanie naparu wpłynęło na poziom wydalanych z moczem jonów wapnia (wzrósł) i magnezu (zmniejszył się) podczas stosowania standardowej diety u szczurów. W przypadku diety wysokowęglowodanowej podawanie naparu z perzu powodowało zmniejszenie stężenia cytrynianów w moczu. Wiadomo, że zwiększenie wydalania z moczem wapnia i kwasu szczawiowego prowadzi do tworzenia kryształów szczawianu wapnia, których powstawanie jest hamowane przez obecność jonów magnezu i cytryniany. Ocenia się także, że magnez tworzy ze szczawianami dobrze rozpuszczalne sole, zmniejsza ich wytrącanie jako soli wapniowych i obniża wchłanianie szczawianów w jelitach. W zastosowanym modelu nie udało się więc udowodnić wpływu kłącza perzu na ryzyko rozwoju kamicy. Ponadto autorzy na podstawie przeprowadzonych badań nie zauważyli, by moczopędne działanie perzu korelowało z rodzajem stosowanej diety (11).

W otwartej próbie klinicznej z udziałem 99 osób z zaburzeniami mikcji (12 kobiet i 87 mężczyzn), pacjentom podawano przez 28-31 dni 20% etanolowy płynny ekstrakt z perzu (60 kropli 3 razy dziennie). Stosowanie wyciągu spowodowało zmniejszenie dolegliwości ze strony układu moczowego u większości pacjentów (nietrzymanie moczu, trudności w oddawaniu moczu, parcie i nykturia z powodu gruczolaka prostaty, skłonność do stanów zapalnych gruczołu krokowego i pęcherza moczowego). W wyniku terapii, do normy wróciły również markery stanu zapalnego (białko, nabłonki, leukocyty i erytrocyty w moczu). W rezultacie u 96% pacjentów wyniki określono jako dobre lub bardzo dobre. Nie odnotowano wystąpienia działań niepożądanych (13).