Rodzaj czarnuszka (Nigella L.) jest przedstawicielem rodziny Jaskrowatych (Ranunculaceae) liczącej około 1000 gatunków (1). Rodzaj czarnuszka obejmuje około 20 gatunków roślin występujących w stanie naturalnym, głównie w rejonie śródziemnomorskim, Azji i Afryce. Najważniejszymi gatunkami mającymi zastosowanie jako rośliny przyprawowe i lecznicze są: czarnuszka siewna (Nigella sativa L.), czarnuszka damasceńska (Nigella damascena L.) i czarnuszka polna (Nigella arvensis L.). Wymienione gatunki są roślinami rocznymi uprawianymi w krajach stref o klimacie umiarkowanym i subtropikalnym. W Polsce uprawiana jest prawie wyłącznie czarnuszka siewna, dobrze plonująca w południowych rejonach (2), natomiast czarnuszka damasceńska (Nigella damascena L.) i czarnuszka orientalna (Nigella orientalis L.) w Polsce są mało znane. Czarnuszka damasceńska znajduje zastosowanie w przemyśle kosmetycznym do produkcji luksusowych perfum (3), zaś czarnuszka orientalna i siewna ze względu na swoje walory dekoracyjne znajdują zastosowanie do produkcji suchych bukietów (4, 5).

Nazwa rośliny pochodzi od słów łacińskich (niger – czarny, sativa – uprawna). Ojczyzną czarnuszki są prawdopodobnie tereny południowo-wschodniej Europy. Występuje dziko w południowej Europie, północnej Afryce, Azji Mniejszej i w niektórych krajach azjatyckich.

Uprawiana jest w wielu krajach, m.in. w Polsce. Czarnuszka siewna jest rośliną jednoroczną, o łodydze wzniesionej, rozgałęzionej i dorastającej do 40 cm wysokości. Ma ona korzeń palowy, sięgający na głębokość około 25 cm. Liście długości 3-5 cm, podwójnie lub potrójnie pierzastosieczne, naprzemianległe. Kwiaty umieszczone na wierzchołkach rozgałęzień, pojedyncze, okazałe, średnicy do 3 cm, pięciokrotne, o płatkach białych lub bladoniebieskich, z ciemniejszymi żyłkami (ryc. 1).

Pojedynczy kwiat, który zawiera liczne pręciki i 5-10 słupków oraz kwiat czarnuszki w łanie przedstawia rycina 2a, b. Owoc stanowią rozdęte i niemal na całej długości zrośnięte ze sobą mieszki, tylko na szczycie opatrzone długimi, wolnymi dziobkami nasiona (ryc. 3a, b).

Nasiona mają długość 2-4 mm, średnicę do 1 mm, są trójkanciaste, czarne, o silnym aromacie, w smaku gorzko-słodkie, piekące, korzenne. Są one ukośnie jajowate, bocznie spłaszczone, ostro zakończone. Powierzchnia nasion jest nierówna, pokryta gęsto drobnymi brodawkami, w jednym gramie znajduje się około 400 nasion (6-10). Czarnuszkę siewną uprawia się wyłącznie z siewu nasion do gruntu. Nasiona przeznaczone do siewu muszą spełniać następujące wymagania: zdolność kiełkowania nie mniejsza niż 55%, czystość 97%, wilgotność nieprzekraczająca 11%. Nasiona zachowują zdolność kiełkowania przez 2-3 lata (2). Na uwagę zasługuje fakt, że nasiona kiełkują tylko w ciemności (11). Jak wykazały prowadzone przez nas obserwacje, okres trwania poszczególnych faz rozwojowych czarnuszki siewnej był uzależniony od terminu siewu nasion do gruntu, ale również w dużym stopniu od panujących w danym roku warunków pogodowych. Jak wynika z przeprowadzonych doświadczeń, siew nasion czarnuszki na początku kwietnia stwarza optymalne warunki do wschodów oraz dalszego wzrostu i rozwoju roślin. Skrócenie wegetacji przez opóźnienie terminu siewu powodowało skrócenie trwania poszczególnych faz rozwojowych oraz ich wystąpienie w takich okresach, w których warunki pogodowe nie sprzyjały odpowiedniemu wzrostowi i rozwojowi roślin. Stąd też słabszy rozwój roślin występował w miarę kolejnych opóźnień siewu. Każde kolejne opóźnienie terminu siewu nasion czarnuszki o około 10 dni w stosunku do siewu wykonanego na początku kwietnia powodowało obniżenie plonu nasion w granicach 1,21-2,95 q/ha. Z tego wynika, że najlepszą porą na wysiew nasion jest pierwsza dekada kwietnia (12).

Nasiona czarnuszki siewnej wysiewa się bezpośrednio do gruntu w rozstawie rzędów 30-40 cm, na głębokość 1,5 cm, przykrywając je glebą 0,5 cm, ponieważ nasiona lepiej kiełkują w ciemności. Optymalna temperatura kiełkowania nasion wynosi 17-18°C. Na jeden hektar wysiewa się 5-20 kg nasion. W zależności od warunków atmosferycznych wschody pojawiają się w okresie od kilku dni do 2 tygodni (2). Do zbioru w naszych warunkach przystępuje się w sierpniu, w dni pochmurne, wczesnym rankiem lub późnym wieczorem, gdyż wtedy nasiona nie osypują się. Ścina się całe rośliny i wiąże w snopki. Czyści się je na maszynach czyszczących (8).

Nasiona należy dosuszyć, bo łatwo pleśnieją. Surowiec powinno się przechowywać w pomieszczeniach suchych, chroniąc go przed światłem. Całkowicie suche nasiona pakuje się do torebek (2, 13). Plon nasion czarnuszki siewnej zależy od żyzności gleby, zabiegów pielęgnacyjnych, warunków pogodowych oraz terminu siewu i wynosi od 60 do 150 kg/ha.

Do najważniejszych składników nasion zalicza się lipidy zawarte w oleju tłustym oraz olejek eteryczny.

Zawartość procentową oleju tłustego w nasionach czarnuszki siewnej przedstawiono w tabeli 1. Kształtowała się ona na poziomie od 18,02 do 41,20% i zależała od terminu siewu oraz pochodzenia nasion.

Głównym składnikiem lipidów są niezbędne nienasycone kwasy tłuszczowe (NNKT), których najważniejszym składnikiem jest kwas linolowy. Najwyższą zawartość tego kwasu miał olej z pierwszego terminu siewu. Wzajemne proporcje frakcji nasyconych, mono- i polinienasyconych kwasów tłuszczowych podano w tabeli 2.

Jak wynika z tabeli 1, zawartość oleju tłustego w nasionach uzyskanych z pierwszego terminu siewu jest zdecydowanie mniejsza, ale olej ten jest lepszej jakości (tab. 2).