Tadeusz Wolski1, 2, *Agnieszka Najda2, Bogdan Kędzia3, Katarzyna Wolska-Gawron4
Fitoterapia chorób dermatologicznych
Phytotherapy of dermatological diseases
1Katedra i Zakład Farmakognozji z Pracownią Roślin Leczniczych, Uniwersytet Medyczny w Lublinie
Kierownik Katedry i Zakładu: dr hab. n. farm. Grażyna Zgórka
2Katedra Warzywnictwa i Roślin Leczniczych, Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie
Kierownik Katedry: prof. dr hab. n. roln. Halina Buczkowska
3Instytut Włókien Naturalnych i Roślin Zielarskich w Poznaniu
Dyrektor Instytutu: dr n. ekon. Robert Sobków
4Katedra i Klinika Dermatologii, Wenerologii i Dermatologii Dziecięcej, Uniwersytet Medyczny w Lublinie
Kierownik Katedry i Kliniki: prof. dr hab. n. med. Dorota Krasowska
Streszczenie
Choroby skóry są częstymi problemami zdrowotnymi dotykającymi wszystkich grup wiekowych. Na świecie liczba pacjentów, u których zdiagnozowano choroby skóry, rośnie każdego roku. W przewlekłych chorobach skóry większość pacjentów musi przyjmować lek w sposób ciągły przez długi okres czasu. Może to powodować niepożądane reakcje na lek lub zmniejszać jego skuteczność. Stopniowe pogłębianie wiedzy o chemizmie i działaniu leków roślinnych oraz ich standaryzacja spowodowały ponowne zainteresowanie nimi. Istotnym tego przejawem było zwiększenie liczby publikacji dotyczących badań fitochemicznych i związanych z nimi badań farmakologicznych. Wzrostem zainteresowania było także wprowadzenie leków zawierających nowoodkryte w roślinach związki biologicznie czynne, jak: eskulina, sylimaryna, ajoen, boldyna, winblastyna, winkrystyna, hiperycyna, cynaryna, ginkgolidy, lektyny i glukany. Celem niniejszej pracy była ocena faktycznego stanu, wykorzystania i skuteczności roślinnych preparatów w kontekście chorób dermatologicznych we współczesnej medycynie. Przeprowadzona analiza dostępnego piśmiennictwa oraz wyniki badań własnych jednoznacznie wskazują, że stosowanie naturalnych produktów może zmniejszać skutki uboczne syntetycznych leków przeciwgrzybiczych. Roślinne substancje biologicznie czynne spełniają w dermatologii i kosmetologii istotne funkcje, istnieje jednak konieczność prowadzenia badań mających na celu potwierdzenie ich właściwości w nadziei na zwiększenie ogólnej wiedzy na temat działania preparatów roślinnych mogących mieć zastosowanie w dermatologii.
Summary
Skin diseases are a common health problem among all age groups. Worldwide, the number of patients diagnosed with skin diseases increases every year. In chronic skin diseases, most patients have to take the medicine continuously for a long time. This can cause undesirable reactions to the drug or reduce its effectiveness. The gradual deepening of knowledge about the chemistry and the activity of plant medicines and their standardization have brought them renewed interest. The increase in the number of publications on phytochemical research and related pharmacological research has been a major manifestation of this. The result of this interest was the introduction of new drugs containing new bio-active compounds found in plants, such as aesculin, sylimarin, ajoene, boldine, vinblastine, vincristine, hypericin, cynarine, ginkgolides, lectins and glucans. The aim of this study was to evaluate the actual condition, use and effectiveness of plant preparations against dermatological diseases in modern medicine. The analysis of available literature and the results of my own research clearly indicate that the combination of natural products and synthetic drugs can reduce the side effects of synthetic antifungal agents. Biologically active plant substances perform essential functions in dermatology and cosmetics; however, there is a need to conduct research to confirm the properties of phytotherapeutics in the hope of increasing global knowledge about the activity of plant preparations that can be applied in dermatology.
Wstęp
Współczesna medycyna radzi sobie z różnymi chorobami najczęściej przez stosowanie terapii za pomocą leków syntetycznych, które bardzo często nie leczą przyczyn choroby, a jedynie jej objawy (1, 2). Na podstawie wieloletnich doświadczeń można stwierdzić, że fitoterapia torowała drogę do rozwoju farmakoterapii. Fitoterapia nie może jednak być przeciwstawiana lekowi syntetycznemu, ale wspólnie z nim powinna być stosowana w klinice. Jeśli w ten sposób będzie postrzegana w badaniach naukowych i klinicznych, to osiągnie ona właściwe miejsce w terapii (3-5).
Stopniowe pogłębianie wiedzy o chemizmie i działaniu leków roślinnych oraz ich standaryzacja spowodowały ponowne zainteresowanie nimi. Istotnym tego przejawem jest wzrost liczby publikacji dotyczących badań fitochemicznych i związanych z nimi badań farmakologicznych. Wzrostem zainteresowania było także wprowadzenie leków zawierających nowoodkryte w roślinach związki biologicznie czynne, jak: eskulina, sylimaryna, ajoen, boldyna, winblastyna, winkrystyna, hiperycyna, cynaryna, ginkgolidy, lektyny i glukany (2, 6-10). Poszukiwania nie zostały bynajmniej zakończone, można zatem spodziewać się odkrycia nowych substancji biologicznie czynnych. Obraz bogactwa świata roślinnego i występowanie w nim roślin leczniczych podaje tabela 1.
Tab. 1. Rośliny lecznicze na tle świata roślinnego
| Świat roślin | 350 000-400 000 gatunków |
| Rośliny nasienne | 225 000-250 000 gatunków |
| Rośliny użytkowe | ok. 20 000 gatunków |
| Rośliny znajdujące się w uprawach | ok. 500 gatunków |
| Rośliny stosowane w celach leczniczych | 15 000-20 000 gatunków (3,75-5,0%) |
| Rośliny będące przedmiotem badań odnośnie właściwości leczniczych | ok. 5000 gatunków (1,25%) |
| Rośliny znajdujące się w różnych lekospisach | ok. 2000 gatunków (0,5%) |
| Rośliny występujące w Polsce | ok. 2300 gatunków |
| Rośliny uważane w Polsce za lecznicze | ok. 450 gatunków |
| Rośliny stosowane w lecznictwie krajowym | ok. 230 gatunków |
| Rośliny użytkowane przez krajowy przemysł zielarski | ok. 120 gatunków |
| Rośliny mające pozytywne monografie Komisji E | 182 gatunki (0,045%) |
Uzyskanie pomyślnych wyników w ramach terapii lekami roślinnymi jest ściśle związane z racjonalnym ich zastosowaniem, opartym na właściwym doborze i znajomości działania składników biologicznie aktywnych oraz ich dawkowania. W związku z tym zachodzi potrzeba poszerzenia wiedzy, zarówno lekarzy, jak i wszystkich producentów oraz dystrybutorów surowców i przetworów roślin leczniczych, w zakresie ich działania i dawkowania oraz zastosowania w lecznictwie (1, 2, 6, 11-15).
Obrót lekami roślinnymi w Polsce oraz ich ogólna pozycja w lecznictwie odpowiadają w zasadzie modelowi europejskiemu. Podobnie jak w innych krajach europejskich, obowiązuje w naszym kraju kontrola leku pod względem jego skuteczności zgodnie z wymaganiami obowiązującymi w Unii Europejskiej (dyrektywy: 65/65/EEC, 65/319/EEC i 17/750/EEC). Status prawny leku roślinnego jako środka leczniczego wymaga dopuszczenia do obrotu surowców i przetworów wysokiej jakości. Wnioskodawca musi wykazać jakość, bezpieczeństwo i skuteczność swego produktu. Konieczne jest ponadto szczegółowe określenie procesu wytwarzania, które pozwoli na zachowanie stałej jakości leku. Na płaszczyźnie europejskiej pożądana jest unifikacja produktów pochodzących z różnych źródeł. Niezbędne są jednolite definicje surowców roślinnych w poszczególnych krajach członkowskich, które powinny kierować się wspólnymi zasadami (3, 8).
Swoistość leku roślinnego polega na tym, że na ogół żaden z pojedynczych składników nie odpowiada w całości za ich skuteczność terapeutyczną. Dotyczy to nawet surowców i ekstraktów, których składnikom powszechnie przypisuje się samodzielną odpowiedzialność za ich działanie farmakologiczne, np. atropinie lub L-hioscyjaminie występujących w liściach i korzeniach wilczej jagody, sylibinie w owocach ostropestu plamistego oraz L-kawainie obecnej w kłączu kawa-kawa. Wiadomo, że poszczególne wyizolowane składniki biologicznie aktywne mogą wykazywać inne działanie niż dany ekstrakt (2, 13, 14, 16).
Izolowane zespoły związków biologicznie aktywnych lub komponenty żywieniowe bogate w te zespoły są głównym punktem zainteresowania zarówno dietetyków, jak i fitoterapeutów (3, 13, 17). Należą do nich popularne rośliny spożywcze z rodzin: krzyżowych (Cruciferae) i baldaszkowatych (Umbelliferae – Apiaceae), zawierające w swoim składzie szerokie spektrum zróżnicowanych związków chemicznych. Gatunki, takie jak: seler, pietruszka, koper, lubczyk, pasternak, marchew, arcydzięgiel, anyż, kminek, trybula i kolendra, zawierają m.in. poliacetyleny, ftalidy, kumaryny, flawonoidy, kwasy fenolowe, izoprenoidy, a także terpeny i karotenoidy. Podobne spektrum związków chemicznych zawierają również mniej znane rośliny jadalne z rodziny złożonych (Compositae – Asteraceae), takie jak: karczoch, cykoria, mniszek lekarski i słonecznik (6, 18-20).
Roślinne preparaty dermatologiczne odznaczają się działaniem pomocniczym i ochronnym. Zastosowanie roślin leczniczych w terapii chorób skóry ma szczególne uzasadnienie, zwłaszcza gdy chodzi o leczenie chorób przewlekłych, które przeważają w dermatologii. Preparaty roślinne działają w sposób najbardziej zbliżony do fizjologicznego i stosunkowo rzadko są przyczyną odczynów alergicznych, a przy odpowiednim dawkowaniu można je stosować przez długi okres bez szkody dla organizmu. Jest to szczególnie ważne w leczeniu chorób związanych ze zmienną odczynowością skóry. Leki roślinne są często stosowane w leczeniu ogólnym i miejscowym wielu chorób skóry (1-3, 15).
Leki roślinne mogą być wykorzystywane prawie we wszystkich chorobach skóry jako pomocnicze, uzupełniające, osłaniające, a nierzadko jako podstawowe. Zawierają one bowiem wiele związków farmakologicznie aktywnych o skutecznym i ważnym terapeutycznie działaniu przeciwzapalnym, przeciwbakteryjnym, przeciwgrzybiczym, odtruwającym, przeciwalergicznym, antymitotycznym, hipotensyjnym, wspomagającym krążenie, usprawniającym przemianę materii, uspokajającym, witaminizującym i remineralizującym (2, 6, 7, 13, 15, 17, 21, 22).
W ręku dermatologa leki roślinne mogą być cennym orężem w postępowaniu rehabilitacyjnym w wielu przewlekłych chorobach skóry, a także jako leki zapobiegające chorobom (1-3, 21, 23-26).
Ekstrakty i preparaty roślinne
Ekstrakcja jest procesem rozdzielania mieszanin substancji stałych i ciekłych, przebiega w układzie dwufazowym: substancja stała-ciecz lub ciecz-ciecz. Podstawą tego procesu jest selektywne rozpuszczanie ekstrahowanych składników. Mogą to być substancje stałe lub płynne, a także mieszaniny fizyczne oraz roztwory i mieszaniny ciekłe. W przypadku ekstrahowania substancji stałych proces ten określany jest również terminami: wymywanie ekstrakcyjne, maceracja lub ługowanie w przypadku, gdy rozpuszczalnikiem jest woda. Ekstrakcja w układzie ciecz-ciało stałe stanowi podstawową operację jednostkową stosowaną przy sporządzaniu wyciągów z leczniczych surowców roślinnych (11, 14, 16, 18, 24, 27).
Ekstrakcja jako proces rozdzielczy oparty jest na zjawisku dyfuzji, pozwala na stosunkowo szybkie wyodrębnienie związków biologicznie aktywnych z rozdrobnionego surowca przy użyciu odpowiedniego rozpuszczalnika. W wyniku tej operacji otrzymuje się roztwór (wyciąg) zawierający zespół wytrawionych składników oraz pozostałość składającą się głównie z fragmentów tkanki roślinnej. Zawarte w ekstrakcie substancje wyekstrahowane można całkowicie oddzielić od rozpuszczalnika, stosując proces odparowywania (zagęszczania) i suszenia (wyciągi suche). Do ekstrakcji stosuje się rozpuszczalniki jednoskładnikowe lub ich mieszaniny, a proces wytrawiania zależy od cech fizykochemicznych użytych rozpuszczalników, m.in. lepkości i polarności, co wpływa na prędkość ustalania się równowagi stężeń. Tak więc ilość wyekstrahowanej substancji z surowca leczniczego oblicza się na podstawie prawa Ficka (11, 16, 27).
W ostatnich latach obserwuje się znaczny wzrost zainteresowania ekstrakcją, w której ekstrahentami surowców roślinnych są sprężone gazy. Ta metoda nosi nazwę ekstrakcji wysokociśnieniowej. Pojęcie to ma szeroki charakter i obejmuje takie procesy, jak ekstrakcja gazami sprężonymi, ekstrakcja nadkrytyczna i ekstrakcja gazami ciekłymi (ekstrakcja podkrytyczna) (26, 27). Metody ekstrakcji możemy podzielić na periodyczne i ciągłe. Do metod periodycznych zaliczamy: maceracje, dygestie i turboekstrakcje, zaś do ciągłych: perkolację i ekstrakcje w aparacie Soxhleta. Na szczególną uwagę zasługują procesy wykorzystujące gazy w stanie nadkrytycznym – Supercritical Fluid Extraction (SFE) (11, 22, 26, 27).
Budowa i fizjologia skóry
Skóra jest barierą, która chroni organizm przed wnikaniem szkodliwych czynników biologicznych (bakterii, grzybów, wirusów i in.), chemicznych (toksycznych substancji), fizycznych (promienie UV), a także zapobiega nadmiernej utracie wody (28). Przeciwbakteryjnie i przeciwgrzybiczo działają głównie takie czynniki, jak kwaśne pH skóry, warstwa rogowa i płaszcz wodno-lipidowy, będący mieszaniną łoju i potu na powierzchni skóry. Przed wnikaniem promieni UV chronią: zawarty w warstwie rogowej kwas urokainowy oraz eumelaniny wytwarzane przez melanocyty. Substancja międzykomórkowa warstwy rogowej naskórka oraz powierzchowny płaszcz wodno-lipidowy zapobiegają nadmiernej utracie wody i chronią przed absorpcją czynników zewnętrznych. Utrzymanie prawidłowej temperatury ciała zachodzi dzięki sieci naczyń skórnych, prawidłowej funkcji gruczołów potowych i odpowiedniej grubości tkanki podskórnej.
Skóra pełni także rolę metaboliczną. Pod wpływem promieni UV 7-dehydrocholesterol ulega w niej syntezie do witaminy D3 – cholekalcyferolu. Odgrywa ona ponadto funkcję organu immunologicznego (komórki Langerhansa, keratynocyty, białka warstwy rogowej). Czynność recepcyjna wynika z funkcji zakończeń nerwowych będących receptorami bólu, dotyku, ciepła i innych. Funkcja resorpcyjna umożliwia z kolei wchłanianie poprzez skórę różnych substancji, w tym także leczniczych, stanowiąc podstawę leczenia miejscowego (29, 30). Schemat budowy skóry obrazuje rycina 1.
Ryc. 1. Schemat budowy skóry
Leki roślinne stosowane w leczeniu stanów zapalnych skóry
Powyżej zamieściliśmy fragment artykułu, do którego możesz uzyskać pełny dostęp.
Mam kod dostępu
- Aby uzyskać płatny dostęp do pełnej treści powyższego artykułu albo wszystkich artykułów (w zależności od wybranej opcji), należy wprowadzić kod.
- Wprowadzając kod, akceptują Państwo treść Regulaminu oraz potwierdzają zapoznanie się z nim.
- Aby kupić kod proszę skorzystać z jednej z poniższych opcji.
Opcja #1
29 zł
Wybieram
- dostęp do tego artykułu
- dostęp na 7 dni
uzyskany kod musi być wprowadzony na stronie artykułu, do którego został wykupiony
Opcja #2
69 zł
Wybieram
- dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
- dostęp na 30 dni
- najpopularniejsza opcja
Opcja #3
129 zł
Wybieram
- dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
- dostęp na 90 dni
- oszczędzasz 78 zł
Piśmiennictwo
1. Łańcucki J. Choroby skóry. [W:] Ożarowski A (red.). Ziołolecznictwo. PZWL, Warszawa 1982:597-666.
2. Ożarowski A. Wspomaganie regeneracji skóry za pomocą doustnych wyciągów roślinnych. Post Fitoter 2002; 9(3/4):45-9.
3. Samochowiec L. Kompendium ziołolecznictwa. Urban and Partner, Wrocław 2002.
4. Lamer-Zarawska E, Kowal-Gierczak B, Niedworok J. Fitoterapia i leki roślinne. PZWL, Warszawa 2000.
5. Zuzarte M, Gonçalves MJ, Cavaleiro C i wsp. Chemical composition and antifungal activity of the essential oils of Lavandula pedunculata (Miller) Cav. Chem Biodivers 2009; 6:1283-92.
6. Kohlmünzer S. Farmakognozja. PZWL, Warszawa 1998; 573.
7. Lutomski J. Znaczenie ziół w terapii i dietetyce. Post Fitoter 2001; 6(2/3):3-8.
8. Samochowiec L. Lek naturalny w świetle nowoczesnej farmakoterapii. Post Fitoter 2001; 5(1):2-6.
9. Vale-Silva LA, Gonçalves MJ, Cavaleiro C i wsp. Antifungal activity of the essential oils of Thymus x viciosoi against Candida, Cryptococcus, Aspergillus and dermatophyte species. Planta Med 2010; 76:1-7.
10. Lima B, López S, Luna L i wsp. Essential oils of medicinal plants from the Central Andes of Argentina: chemical composition, and antifungal, antibacterial, and insect-repellent activities. Chem Biodivers 2011; 8:924-36.
11. Janicki S, Feibig A (red.). Farmacja stosowana. PZWL, Warszawa 1998.
12. Kuczyńska L, Lecewicz-Toruń B, Wolski T, Kosińska J. Próby leczenia zewnętrznego niektórych postaci grzybic przy użyciu wyciągów furanokumarynowych. Post Dermatol 1992; 9:149.
13. Lutomski J. Uznane roślinne środki dermatologiczne. Post Fitoter 2002; 9(3/4):39-44.
14. Newton SM, Lau C, Wright CW. A review of antimycobacterial natural products. Phytother Res 2000; 14(5):303-22.
15. Ożarowski A (red.). Leksykon leków naturalnych. Comes, Warszawa 1993; 189.
16. Lutomski J, Małek B. Postęp w technice farmaceutycznej – inżynieria galenowa. PZWL, Warszawa 1977.
17. Wolski T, Karwat ID, Najda A. Kontaminacja i suplementacja a zdrowie. Post Fitoter 2005; 15(1):35-41.
18. Gliński Z, Wolski T. Ekstrakty roślinne zawierające furanokumaryny w terapii grzybic człowieka i zwierząt. Ann UMCS, Sec. DD 1997; 52(16):143.
19. Kowalewski Z (red.). Farmakognozja – leki roślinne. Wyd AM 1997; 156.
20. Najda A. Plonowanie i ocena fitochemiczna roślin selera naciowego w różnych fazach wzrostu dwu odmian selera naciowego (Apium graveolens var. L. dulce Mill./Pers.). Rozprawa doktorska. Akademia Rolnicza, Lublin 2004.
21. Maleszka R. Praktyczne zastosowanie leków ziołowych w dermatologii. Post Fitoter 2002; 9(3/4): 53-63.
22. Wolski T, Głowniak K. Plant – derived extracts and preparations as antimycoties. [In:] Rai M, Mares D (eds.). Plant – derived antimycoties, current trends and future prospects. Food Products Press 2003; 117.
23. Brud WS. Substancje roślinne w kosmetyce – nowe trendy. Aromater 2002; 4(40):8-20.
24. Jambor J, Horoszkiewicz-Hassan M, Krawczyk A. Znaczenie aloesu w dermatologii i kosmetyce. Post Fitoter 2002; 9(3/4):50-2.
25. Maleszka R. Ziołolecznictwo w dermatologii. Herba Pol 1992; 37:206.
26. Wolski T, Ludwiczuk A, Kędzia B i wsp. Preparatywna ekstrakcja gazami w stanie nadkrytycznym (SFE) zespołów furanokumarynowych oraz ocena ich aktywności przeciwgrzybiczej. Herba Pol 2000; 46(4):332.
27. Wolski T, Ludwiczuk A. Ekstrakcja produktów naturalnych gazami w stanie nadkrytycznym (SFE). Herba Pol 2001; 47(1):46.
28. Placek W. Budowa molekularna, metabolizm oraz fizjologia skóry. [W:] Miklaszewska M, Wąsik F (red.). Dermatologia pediatryczna. Volumed, Wrocław 1999; 1:4.
29. Pierard-Franchimont C, Pierard GE. Between factoids and facts, between dry skin and rough skin. Rev Med Liege 2000; 55(10):945.
30. Kaszuba A, Trznadel-Budźko E, Drobnik G i wsp. Etiopatogeneza, fizjologia i klinika suchej skóry. Dermatol Estet 1999; 1(2):72.
31. Klenieska D. Grzybice paznokci (tinea unguium). Aromater 1999; 5(4):24.
32. Klenieska D. Grzybice skóry (tinea cutis). Aromater 1999; 5(3):24.
33. Niewiedzioł M, Wolski T, Lecewicz-Toruń B. Roślinne enzymy proteolityczne w leczeniu owrzodzeń podudzi. XVI Naukowy Zjazd PTFarm, Warszawa 1995; 83.
34. Wolski T, Iwanicka B. Owoce papai surowcem leczniczym. Wiad Ziel 1990; 32(8):5.
35. Krishna KL, Paridhavi M, Patel JA. Review on nutritional, medicinal and pharmacological properties of Papaya (Carica papaya Linn.). Nat Prod Rad 2008; 7(4):364-73.
36. Ahmad N, Fazal H, Ayaz M i wsp. Dengue fever treatment with Carica papaya leaves extracts. Asian Pac J Trop Biomed 2011; 1(4):330-3.
37. Al-Snafi AE. Therapeutic properties of medicinal plants: a review of their dermatological effects (Part 1). Int J Pharm Rev Res 2015; 5(4):328-37.
38. Al-Snafi AE. Chemical constituents and pharmacological effects of Cynodon dactylon – a review. IOSR J Pharm 2016; 6(7):17-31.
39. Al-Snafi AE. Therapeutic properties of medicinal plants: a review of plants with antifungal activity (Part 1). Int J Pharm Rev Res 2015; 5(3):321-7.
40. Wolski T, Najda A, Wolska-Gawron K. Czarnuszka siewna (Nigella sativa L.) – zawartość i skład lipidów oraz olejków eterycznych w owocach (nasionach). Post Fitoter 2017; 18(3):235-41.
41. Wolski T, Najda A, Wolska-Gawron K. Czarnuszka damasceńska (Nigella damascena L.) – zawartość i skład lipidów oraz olejków eterycznych w nasionach. Post Fitoter 2017; 18(4): w druku.
42. Kędzia A, Hołderna-Kędzia E. Działanie oleju z zielonego pieprzu (Piper nigrum L.) na grzyby drożdżopodobne wyizolowane z jamy ustnej. Post Fitoter 2017; 18(1):12-6.
43. Sharma V, Sharma HV, Metha D i wsp. Comparative analysis of antibacterial and antifungal properties of traditional medicinal plants of Shimala and Solan, Himachal Pradesh. Int J Pharm Phytochem Res 2014; 6(1):18-26.
44. Kędzia B, Hołderna-Kędzia E, Kaniewski R i wsp. Badanie aktywności antybiotycznej krajowego olejku konopnego. Post Fitoter 2014; (3):141-3.
45. Kędzia A, Kaniewski R, Hołderna-Kędzia E i wsp. Ocena działania eterycznego olejku konopnego (Cannabis sativa L.) wobec grzybów drożdżopodobnych. Post Fitoter 2016; (4):262-7.
46. Monika T, Sasikala P, Vijaya Bhaskara Reddy M. A investigational of antibacterial activities of Nigella sativa on mastitis in dairy crossbred cows. Int J Adv Technical Res 2013; 3:263-72.
47. Aljabre SH, Randhawa MA, Akhtar N i wsp. Antidermatophyte activity of ether extract of Nigella sativa and its active principle, thymoquinone. J Ethnopharmacol 2005; 101(1-3):116-9.
48. Halamova K, Kokoska L, Flesar J i wsp. In vitro antifungal effect of black cumin seed quinones against dairy spoilage yeasts at different acidity levels. J Food Prot 2010; 73(12):2291-5.
49. Bergstrom KG. Tea tree oil: panacea or placebo? J Drugs Dermatol 2009; 8(5):494-6.
50. Li Y, Shao X, Xu J i wsp. Tea tree oil exhibits antifungal activity against Botrytis cinerea by affecting mitochondria. Food Chem 2017; 234:62-7.
51. Li Y, Shao X, Xu J i wsp. Effects and possible mechanism of tea tree oil against Botrytis cinerea and Penicillium expansum in vitro and in vivo test. Can J Microbiol 2017; 63:219-27.
52. Tian J, Ban X, Zeng H i wsp. The mechanism of antifungal action of essential oil from dill (Anethum graveolens L.) on Aspergillus flavus. PLoS ONE 2012; 7:e30147.
53. Kędzia A. Działanie olejku czosnkowego na bakterie beztlenowe wyodrębnione z jamy ustnej i górnych dróg oddechowych. Post Fitoter 2000; 1(1):28-31.
54. Sidhu MC, Thakur S. Medicinal plant remedies for dermatological problems. Curr Bot 2017; 8:23-33.
55. Yirga G. Assessment of traditional medicinal plants in Endrta District, South-Eastern Tigray, Northern Ethiopia. J Med Plants Res 2010; 4:255-60.
56. Wet HD, Nciki S, Vuuren SF. Medicinal plants used for the treatment of various skin disorders by a rural community in Northern Maputaland, South Africa. J Ethnobiol Ethnomed 2013; 9:51.
57. Sirsawat T, Suvarnasingh A, Maneenoon K. Traditional medicinal plants notably used to treat skin disorders nearby Khao Luang mountain hills region, Nakhon si Thammarat, Southern Thailand. J Herb Spices Med Plants 2016; 22:35-56.
58. Ríos JL, Recio MC. Medicinal plants and antimicrobial activity. J Ethnopharmacol 2005; 100:80-4.
59. Inouye S, Uchida K, Abe S. Vapor activity of 72 essential oils against a Trichophyton mentagrophytes. J Infect Chemother 2006; 12:210-6.
60. Tullio V, Nostro A, Mandras N i wsp. Antifungal activity of essential oils against filamentous fungi determined by broth microdilution and vapour contact methods. J Appl Microbiol 2007; 102:1544-50.
61. Jantan IB, Moharam BAK, Santhanam J i wsp. Correlation between chemical composition and antifungal activity of the essential oils of eight Cinnamomum species. Pharm Biol 2008; 46:406-12.
62. Zuzarte M, Gonçalves MJ, Cavaleiro C i wsp. Chemical composition and antifungal activity of the essential oils of Lavandula pedunculata (Miller) Cav. Chem Biodivers 2009; 6:1283-92.
63. Vale-Silva LA, Gonçalves MJ, Cavaleiro C i wsp. Antifungal activity of the essential oils of Thymus x viciosoi against Candida, Cryptococcus, Aspergillus and dermatophyte species. Planta Med 2010; 76:1-7.
64. Lima B, López S, Luna L i wsp. Essential oils of medicinal plants from the Central Andes of Argentina: chemical composition, and antifungal, antibacterial, and insect-repellent activities. Chem Biodivers 2011; 8:924-36.
65. Brud WS, Konopacka-Brud I. Pachnąca apteka. Pagina, Warszawa 2001; 21.
66. Chrząszcz M. Biologiczna aktywność wybranych składników olejków eterycznych. Cz. I. Aromater 1998; 4(1):20.
67. Chrząszcz M. Biologiczna aktywność wybranych składników olejków eterycznych. Cz. II. Aromater 1998; 4(2):20.
68. Kędzia B, Alkiewicz J, Han S. Znaczenie olejku z drzewa herbacianego w fitoterapii. Cz. I. Skład olejku i jego właściwości biologiczne. Post Fitoter 2000; 1(2):36-40.
69. Kędzia B, Alkiewicz J, Han S. Znaczenie olejku z drzewa herbacianego w fitoterapii. Cz. II. Zastosowanie w lecznictwie. Post Fitoter 2000; 1(3):33-7.
70. Iscan G, Ozek T, Ozek G i wsp. Essential oils of three species of Heracleum. Anticandidal activity. Chem Nat Comp 2004; 40:544-6.
71. Hammer KA, Carson CF, Riley TV. Antifungal activity of the components of Melaleuca alternifolia (tea tree) oil. Appl Microbiol 2003; 95:853-60.
72. Król SK, Skalicka-Woźniak K, Kandefer-Szerszeń M i wsp. Aktywność biologiczna i farmakologiczna olejków eterycznych w leczeniu i profilaktyce chorób infekcyjnych. Post Hig Med Dośw 2013; 67:1000-7.
73. Pazyar N, Yaghoobi R, Bagherani N i wsp. A review of applications of tea tree oil in dermatology. Int J Dermatol 2013; 52(7):784-90.
74. Dongfack MDJ, Lallemand MC, Kuete V i wsp. A new sphingolipid and furanocoumarins with antimicrobial activity from Ficus exasperate. Chem Pharm Bull 2012; 60(8):1072-5.
75. Hołderna-Kędzia E, Wolski T, Kędzia B. Działanie ekstraktów i zespołów roślinnych na grzyby chorobotwórcze w świetle badań własnych. Post Fitoter 2014; 14(4):200-4.
76. Al-Mohsen I, Hughes WT. Systemic antifungal therapy: past, present and future. Ann Saudi Med 1998; 18(1):28-38.
77. Odds FC, Brown AJP, Gow NAR. Antifungal agents: mechanisms of action. Trends Microbiol 2003; 11:272-9.
78. Pyun M, Shin S. Antifungal effects of the volatile oils from Allium plants against Trichophyton species and synergism of the oils with ketoconazole. Phytomed 2006; 13:394-400.
79. Pazyar N, Feily A. Garlic in dermatology. Dermatol Rep 2011; 3(1):e4.
80. Woods-Panzaru S, Nelson D, McCollum G i wsp. An examination of antibacterial and antifungal properties of constituents described in traditional Ulster cures and remedies. Ulster Med J 2009; 78(1):13-5.
81. Shadkchan Y, Shemesh E, Mirelman D i wsp. Efficacy of allicin, the reactive molecule of garlic, in inhibiting Aspergillus spp. in vitro, and in a murine model of disseminated aspergillosis. J Antimicrob Chemother 2004; 53:832-6.
82. Najda A, Błaszczyk L, Winiarczyk K i wsp. Comparative studies of nutritional and health-enhancing properties in the “garlic-like” plant Allium ampeloprasum var. ampeloprasum (GHG-L) and A. sativum. A Sci Hortic 2016; 201:247-55.
83. Gardner CD, Lawson LD, Block E i wsp. Effect of raw garlic vs. commercial garlic supplements on plasma lipid concentrations in adults with moderate hypercholesterolemia: a randomized clinical trial. Arch Intern Med 2007; 167(4):346-53.
84. Shokouhi SJF, Saifzadeh S, Tajik H i wsp. The efficacy of aqueous extract of iranian garlic on the healing of burn wound: a clinical and microbiological study. Asian J Anim Vet Adv 2008; 3(3):162-8.
85. Avato P, Tursil E, Vitali C i wsp. Allyl sulfide constituents of garlic volatile oil as antimicrobial agents. Phytomed 2000; 7(3):239.
86. Kadziela-Wypyska G, Wolski T, Lecewicz-Torun B i wsp. Zastosowanie preparatów czosnkowych w leczeniu niektórych grzybic. XVI Naukowy Zjazd PTFarm, 20-21.10. Warszawa 1995; 84.
87. Boboye B, Alli J. Cellular effects of garlic (Allium sativum) extracts on Pseudomonas aeruginosa and Staphylococcus aureus. Res J Microbiol 2008; 3(7):508-13.
88. Venugopal P, Venugopal T. Anti-dermatophytic activity of garlic in vitro. Int J Dermatol 1995; 34(4):278-9.
89. Amer M, Taha M, Tosson Z. The effect of aqueous garlic extract on the growth of dermatophytes. Int J Dermatol 1980; 19:285-7.
90. Aala F, Yusuf UK, Jamal F i wsp. Antimicrobial effects of allicin and ketoconazole on Trichophyton rubrum under in vitro condition. Braz J Microbiol 2012; 43:786-92.
91. Aala F, Yusuf UK, Rezaie S i wsp. In vitro antifungal effects of aqueous garlic extract alone and in combination with azoles against dermatophytic fungi. Int Res Biochem Bioinfo 2011; 1(9):226-31.
92. Kanu AM, Ihekwumere I, Kalu JE. Anti-dermatophytic activity of garlic (Allium sativum) extracts on some dermatophytic fungi. Inter Lett Natur Sci 2014; 19:34-40.
