Miód jest naturalnym produktem spożywczym, o słodkim smaku i wysokich wartościach odżywczych, produkowanym przez pszczoły miodne, pszczoły bezżądłowe oraz szerszenie z nektaru wielu kwiatów. Od czasów starożytnych był używany jako pożywienie oraz środek medyczny. Uważa się, że jest najstarszą wykorzystywaną przez człowieka substancją słodzącą. Przez wieki stanowił ważne źródło cukrów w pożywieniu ludzi (1-3). Miód był dla starożytnych Egipcjan tym, czym dla dzisiejszej medycyny jest aspiryna: jednym z najpopularniejszych leków. Miód wymieniany jest 500 razy w 900 lekach opisanych w Papirusie Smitha, egipskim tekście medycznym pochodzącym z około 2600-2200 p.n.e. Sławiony jest tam jako środek gojący rany, czyraki i owrzodzenia. Według wydanego w 1811 roku w Edynburgu Nowego Lekospisu &bdquop;od najdawniejszych lat miód był stosowany jako lek&rdquop; (3). Obecnie jego produkcja na świecie wynosi około 1,2 mln ton, co stanowi mniej niż 1% światowej produkcji cukru, a przeciętne spożycie jest większe w krajach rozwiniętych w porównaniu z krajami rozwijającymi się. W Unii Europejskiej, która jest znaczącym producentem oraz importerem miodu, konsumpcja waha się od 0,3 do 1,8 kg rocznie na mieszkańca, w zależności od kraju (1, 4). W jego skład wchodzi około 200 substancji, z których około 85% stanowią cukry w postaci mono- (glukoza i fruktoza) i disacharydów, a także woda, białka, kwasy organiczne, minerały (wapń, żelazo, miedź, magnez, mangan, fosfor, cynk, sód i potas) i witaminy (głównie tiamina, witamina B₆, niacyna, kwas pantotenowy i ryboflawina). Dokładny skład miodu oraz kolor i zapach zależą od kwiatów, z których pochodził nektar oraz gatunku owadów, które go zbierały, a także warunków klimatycznych. Dzięki tym właściwościom możemy wykazać jego odmiany, które różnią się zastosowaniem oraz ceną. Również sposób składowania miodu wpływa na jego zawartość, a co za tym idzie – jakość. Może on ulec zmianie podczas przetwarzania oraz przechowywania na skutek zachodzących w nim procesów fermentacji oraz oksydacji związków chemicznych (1, 5). W zasadzie każdy produkt pszczeli (miód, pyłek pszczeli, pierzga i mleczko pszczele) to prawdziwa apteka – właściwości mają podobne, zatem ich działanie niewiele się od siebie różni. Miód w warunkach naturalnych wytwarzają głównie pszczoły (miód pszczeli) lub nieliczne błonkówki (np. osy) przez przetwarzanie nektaru kwiatowego roślin miododajnych lub wydzielin, które występują na liściach drzew. Każdy rodzaj miodu inaczej wygląda, inaczej smakuje i ma nieco inne właściwości prozdrowotne. Celem pracy jest przedstawienie walorów prozdrowotnych miodu.

Rodzaje miodu: wielokwiatowy, rzepakowy, spadziowy, lipowy, akacjowy, mniszkowy, wrzosowy, gryczany, faceliowy, malinowy, nostrzykowy, nawłociowy, koniczynowy, manuka. Jest on w 80% naturalnym cukrem, a z powodu wysokiej zawartości fruktozy jest słodszy niż cukier. Zawiera około 20% wody (im mniej wody, tym lepsza jakość miodu). Jest znakomitym środkiem energetyzującym przed ćwiczeniami fizycznymi, w trakcie i po ich zakończeniu. Idealny dla ludzi aktywnych. Różnice między jego rodzajami są niewielkie (smak, właściwości, wygląd).

Powszechnie uznaje się, że miód ma kompleksowe działanie prozdrowotne i odżywcze na nasz organizm. Od wielu pokoleń znajduje zastosowanie w medycynie ludowej, mimo iż nie posiada silnego działania farmakologicznego. Jedną z najważniejszych właściwości jest wzmacnianie układu odpornościowego, co wpłynęło na utarcie się dość powszechnego zwyczaju zwiększonego konsumowania miodu podczas infekcji. Dobroczynne działanie miodu wykazuje raczej działanie długofalowe – aby uzyskać wymierne rezultaty musi być on spożywany systematycznie (6). Publikacja Tonksa i wsp. potwierdziła korzystny wpływ miodu na układ immunologiczny. Działanie immunomodulujące przejawia się na dwóch płaszczyznach: wzmaga proliferację limfocytów B i T oraz pobudza leukocyty i makrofagi do produkcji cytokin zapalnych. Aktywowana kaskada zapalna pobudza angiogenezę, fibroblasty i komórki nabłonkowe, co w efekcie regeneruje uszkodzoną tkankę. Dokładny mechanizm tego zjawiska jest jeszcze niejasny (7, 8).

Miód ma udowodnione działanie antybakteryjne, dzięki obecności termostabilnych substancji antybiotycznych (9). Alkoholowe roztwory miodu (metanolowe, etanolowe) wykazują szerokie spektrum antybakteryjne zarówno na bakterie tlenowe, beztlenowe, Gram-dodatnie (Staphylococcus aureus, Bacillus subtilis, Bacillus cereus, Enterococcus faecalis, Micrococcus luteus), jak i Gram-ujemne (Escherichia coli, Pseudomonas aeruginosa, Salmonella typhi). Działanie to może być bakteriobójcze lub bakteriostatyczne w zależności od użytego stężenia i warunkowane jest przez flawonoidy, kwas benzoesowy i cynamonowy (10). Związki te, dzięki działaniu antyoksydacyjnemu, unieszkodliwiają bakterie przez nadtlenek wodoru (11). Istotnym problemem w leczeniu bakteryjnych infekcji jest narastająca antybiotykooporność patogenów. Medyczny rodzaj miodu użyty w badaniach Blaira i wsp. odznaczył się aktywnością przeciwdrobnoustrojową nawet na oporne szczepy bakterii (12).

Miód ma udowodnione właściwości przeciwutleniające, przeciwzapalne, przeciwproliferacyjne i przeciwnowotworowe. Działanie przeciwnowotworowe miodu jest rezultatem między innymi wpływu na wytwarzanie czynników wzrostu oraz indukcji mechanizmu apoptozy w nieprawidłowych komórkach. Takie właściwości wynikają z dużej ilości związków fenolowych. Należą do nich m.in.: kwasy fenolowe, takie jak kwas kawowy, kwas benzoesowy oraz kwas galusowy, jak również flawonoidy (kwercytyna, katechina czy kampeferol). Największa ich zawartość znajduje się w jednokwiatowym miodzie Manuka pochodzącym z Nowej Zelandii, miodzie tualang z Malezji oraz w miodzie gryczanym. Istnieje wiele badań naukowych, przeprowadzonych in vitro, ukazujących wpływ hamujący różnych rodzajów miodu na komórki nowotworowe. Efektywność wpływu antynowotworowego zależy od rodzaju stosowanego miodu, a także od badanych linii komórek rakowych. Miód tualang wykazuje działanie przeciwproliferacyjne na komórki raka kolczystokomórkowego błon śluzowych oraz kostniakomięsaka, hamując wzrost nowotworu już przy stężeniach rzędu 15%. Działa też na niektóre rodzaje białaczek, raka szyjki macicy oraz raka piersi. Miód tymiankowy ma właściwości przeciwnowotworowe wobec komórek raka piersi, prostaty i raka endometrium (1). Miód Manuka w badaniu na myszach, podawany dożylnie wraz z chemioterapią, zwiększa przeżywalność i zahamowanie rozwoju komórek czerniaka, działając cytotoksycznie na komórki nowotworowe i nie uszkadzając komórek prawidłowych (13). Potrzebne są jednak dalsze badania, szczególnie kliniczne, by dokładnie określić terapeutyczne możliwości wykorzystania miodu w chorobach nowotworowych.

Wiele badań dowodzi, że miód może mieć duże znaczenie w leczeniu cukrzycy. Możliwe jest stosowanie miodu jako terapii wspomagającej standardowe leczenie przeciwcukrzycowe. W jednym z badań oceniono wpływ miodu na indeks glikemiczny w porównaniu z sacharozą lub glukozą. W cukrzycy typu 1 zaobserwowano znacznie niższy wzrost glikemii poposiłkowej, jeśli pacjent przyjmował miód zamiast wyżej wymienionych sacharydów. W cukrzycy typu 2 indeks glikemiczny okazał się być na podobnym poziomie zarówno po przyjęciu miodu, jak i po glukozie czy sacharozie. U pacjentów zdrowych oraz z hiperlipidemią przyjmowanie miodu zamiast standardowych cukrów powodowało obniżenie poziomu lipidów, homocysteiny oraz CRP (marker stanu zapalnego/białko ostrej fazy) (14). Inne badanie, przeprowadzone na pacjentach z cukrzycą, również dowiodło, że miód może mieć korzystny wpływ zarówno na profil lipidowy, jak i na masę ciała. Okazało się jednak, że ośmiotygodniowe spożywanie miodu przez tych pacjentów spowodowało wzrost hemoglobiny glikowanej, dlatego należy ostrożnie podchodzić do przechodzenia pacjentów cukrzycowych na dietę skoncentrowaną wyłącznie na miodzie (15).