Zooterapia, inaczej animaloterapia, to terapia z udziałem zwierząt – naturalna metoda leczenia i rehabilitacji pacjenta poprzez dobroczynny kontakt ze zwierzęciem. Obcowanie ze zwierzętami jest bardzo ważne dla każdego człowieka, szczególnie jednak dla osób chorych i niepełnosprawnych. Zwierzęta można dotykać, głaskać, przytulać, bawić się z nimi i otaczać je opieką. Dotyk odgrywa ważną rolę w zooterapii, ponieważ prowadzi do stymulacji układu dokrewnego i wydzielania endogennych substancji (endorfin – hormonów szczęścia), które łagodzą ból i poprawiają samopoczucie pacjenta. Zmniejsza się również poziom stresu, ponieważ redukcji ulega uwalnianie się kortyzolu i noradrenaliny – hormonów wydzielanych przez organizm w stresie – oraz pobudzony zostaje układ odpornościowy pacjenta (1). Zwierzęta są bardzo dobrymi terapeutami, ponieważ zachowują się w sposób naturalny i dzięki temu osoby chore również zachowują się przy nich naturalnie i spontanicznie. Badania przeprowadzane na całym świecie potwierdzają dobroczynne działanie zwierząt na organizm ludzki, jego stan fizyczny, a przede wszystkim psychiczny. Udowodniono, że towarzystwo zwierząt przyspiesza rekonwalescencję po przebytej chorobie, uspokaja osoby zestresowane, nadpobudliwe, a jednocześnie zwierzęta pobudzają do aktywności osoby cierpiące na depresję bądź apatię (2). W Polsce najpopularniejsze są: dogoterapia (kontakt z psem), hipoterapia (kontakt z koniem) i felinoterapia (kontakt z kotem). Na świecie znane są onoterapia (kontakt z osłem lub mułem) oraz delfinoterapia (kontakt z delfinami). Występuje kilka rodzajów interakcji pacjenta ze zwierzęciem (3):

– terapia z udziałem zwierząt (ang. animal assisted therapy – AAT),

– zajęcia z udziałem zwierząt (ang. animal assisted activities – AAA),

– edukacja z udziałem zwierząt (ang. animal assisted education – AAE).

Wśród terapii z wykorzystaniem zwierząt, największą popularnością cieszy się dogoterapia (ang. dog – pies), zwana również kynoterapią (gr. kynos – pies). Jest to forma zooterapii wspierająca rehabilitację, leczenie i pielęgnację, przeprowadzana z pomocą odpowiednio dobranego psa. Musi to być pies łagodny, posłuszny, chętnie wykonujący polecenia, przyjacielski i przewidywalny. Najczęściej wykorzystywane rasy to: Golden Retriever, Labrador, Nowofundland, a także psy ras małych – Cavalier, Beagle, Grzywacz chiński czy Chihuahua. Nie ma jednak reguły co do rasy. Każdy pies jest tresowany, przechodzi specjalne testy i dopiero po ich zaliczeniu może być wykorzystywany do zajęć z chorymi. Nad przebiegiem terapii czuwa zespół składający się ze specjalistów, w tym: psycholog, pedagog, fizjoterapeuta, przewodnik psa i dogoterapeuta. Na podstawie wielu badań udowodniono, że jeśli nie ma przeciwwskazań medycznych typu alergia na sierść czy silny strach, dogoterapię można stosować w wielu przypadkach (4). To metoda wspomagania rehabilitacji i terapii osób niepełnosprawnych fizycznie, intelektualnie, emocjonalnie i społecznie. Jest adresowana do dzieci z zaburzeniami rozwoju. Najczęściej wykorzystuje się ją u osób z mózgowym porażeniem dziecięcym, przepukliną oponowo-rdzeniową, glejakiem anaplastycznym, zespołem Downa, z autyzmem, zespołem Aspergera i ADHD (5). Takie czynności, jak głaskanie lub masaż psa wykonywane przez pacjenta (1):

– powodują wydzielanie endogennych substancji łagodzących ból i poprawiających samopoczucie pacjenta,

– łagodzą stres,

– działają relaksująco i uspokajająco,

– wzmacniają układ immunologiczny pacjenta.

Zajęcia dla dzieci niepełnosprawnych prowadzone są w trybie indywidualnych terapii (AAT), trwają od 30 do 60 minut, w zależności od kondycji psychofizycznej dziecka. Zajęcia grupowe odbywają się dla dzieci wyżej funkcjonujących w formie zajęć edukacyjnych (AAE) lub zabawy z psem (AAA) (5). Dzięki zastosowaniu dogoterapii można osiągnąć wiele celów (4):

– fizyczne – rozwijanie funkcji motorycznych, poczucia równowagi oraz ogólnej sprawności ruchowej,

– dotyczące zdrowia psychicznego – rozwijanie porozumiewania werbalnego, zwiększenie pewności siebie,

– edukacyjne – wzbogacanie słownictwa, polepszanie pamięci krótko- i długoterminowej,

– motywacyjne – wzmacnianie motywacji do ćwiczeń.

Samo posiadanie psa przynosi wiele korzyści. Pobudza człowieka do działania, daje poczucie bezpieczeństwa, zaspokaja potrzebę kontaktu emocjonalnego i zmniejsza poczucie osamotnienia. Podnosi samoocenę i zmniejsza podatność na zaburzenia depresyjne. Obecność psa wpływa także na redukcję stresu. Dzieci często odbierają terapię jako zabawę, dzięki czemu są zdolne do dłuższej koncentracji i chętniej wykonują zadania. Pies stał się kluczem, który otwiera autystyczny świat dziecka, osłabiając jego strach i wrogość do otaczającej rzeczywistości (6).

Najnowszym sposobem terapii jest wykorzystanie psów do wspomagania nauki czytania (ang. reading education assistance dogs – READ) (4). Metodę „Czytanie psu” po raz pierwszy zastosowano w 1999 roku w Utah. Jest skierowana głównie do dzieci, które wykazują trudności w czytaniu i ma na celu usprawnienie zdolności czytania, komunikowania oraz wzbudzenie zainteresowania książkami. Ważną zaletą tej metody jest to, że w obecności psa dziecko nie odczuwa stresu odnośnie oceny jego osoby, nie czuje tremy, jak przy czytaniu nauczycielowi przy całej klasie. Pies jest najlepszym słuchaczem, nie krytykuje, nie pospiesza, a siedzi i uważnie słucha. Zabawy z psem powinny trwać nie dłużej niż 30 min i obejmować powitanie z psem, rozgrzewkę przed czytaniem, czas na czytanie i na koniec kilka minut spontanicznej zabawy ze zwierzęciem. Badania wykazują, że pies pozytywnie wpływa na naukę czytania wśród dzieci (7).

Dogoterapia jest również nowatorską formą oddziaływań penitencjarnych. Więźniowie pod kierunkiem specjalistów tresują psy, aby mogły asystować niepełnosprawnym. Dzięki temu mają możliwość nowej, nieznanej im dotąd relacji z wymagającym zwierzęciem, które potrzebuje akceptacji i cierpliwości. W czasie zajęć rodzi się niesamowita więź opiekuna z psem. Programy te odnoszą sukcesy, ponieważ więźniowie czują, że robią coś ważnego, co podnosi ich poczucie wartości i redukuje agresję (8, 9). Dogoterapia, jak każda inna forma zooterapii, w sposób niezwykle przydatny wspomaga leczenie, rehabilitację, a także pielęgnację pacjentów. Wpływa korzystnie na sferę biopsychospołeczną człowieka (1). Wywiera większy wpływ na sferę emocjonalną i społeczną człowieka niż na sferę fizyczną, chociaż przeprowadzone badania wskazują na poprawę we wszystkich sferach życia (10).

Jedną z najnowszych form terapii jest dogoterapia społeczna, przeznaczona dla dzieci z rodzin patologicznych. Dzieci te często są nieprzystosowane społecznie, nie potrafią nawiązać kontaktu z innymi ludźmi.

Jedną z odmian zooterapii jest felinoterapia, czyli terapia przy udziale kota. Nazwa pochodzi od łac. felis – kot i gr. therapeia. Jej lecznicze działanie na zdrowie i samopoczucie znane jest od dawna. Głaskanie miękkiej sierści kota i jego mruczenie działa pozytywnie na naszą psychikę, uspokaja, pozwala się zrelaksować, odprężyć, poprawia samopoczucie, obniża poziom lęku, wpływa na obniżenie ciśnienia i cholesterolu, redukuje ryzyko zawału. Koty wyczuwają zwykle chore miejsca i kładą się na nich. Miejsca te najonizowane są dodatnio, a sierść kota ujemnie, dzięki czemu kot neutralizuje szkodliwe jony (11). Kot do felinoterapii nie potrzebuje tresury. Wystarczy, gdy zachowuje się w swój naturalny sposób. Musi mieć co najmniej rok, aby jego układ odpornościowy nie dopuścił do zakażenia bakteriami w czasie jego obecności w szpitalu, aktualne szczepienia i świadectwo zdrowia. Powinien być spokojny, przyzwyczajony do pieszczot, dobrze znosić podróże, obecność psa, dużą liczbę osób i hałas. Felinoterapię stosuje się w przypadkach (2):

– zaburzeń u osób niepełnosprawnych umysłowo i ruchowo,

– u dzieci cierpiących na autyzm, zespół Retta, zespół Aspergera, ADHD, porażenie mózgowe,

– u dzieci z zaburzeniami lękowymi, nieśmiałych i zahamowanych społecznie,

– u chorych na SM, Alzheimera, Parkinsona i choroby reumatyczne,

– u pacjentów onkologicznych.

Terapia przy udziale kota polega głównie na głaskaniu, przytulaniu, zabawie z nim, zabiegach pielęgnacyjnych przy kocie i ćwiczeniach logopedycznych. U dzieci autystycznych, które mają wiele problemów w relacjach społecznych, felinoterapia przynosi dobre efekty. Większość działań terapeutycznych nastawionych jest na rozwój społecznego komunikowania się, na naukę samodzielności i samoobsługi, poprawę motoryki, percepcji i funkcji poznawczych dziecka. Nawiązanie kontaktu dotykowego z kotem umożliwia wejście w świat autystyczny dziecka.