Pacjenci z obniżoną sprawnością, która może być spowodowana deficytami w funkcji intelektualnej, ruchowej czy sensorycznej, są populacją charakteryzującą się większymi potrzebami leczniczymi w porównaniu do osób zdrowych (1). Większe ryzyko zachorowalności w tej grupie wymaga rozwinięcia, adekwatnie do potrzeb, działań zapobiegawczych, co dotyczy także problemów zdrowia jamy ustnej.

W Polsce aktualnie nieliczne są ogólnodostępne i wyspecjalizowane, a także przeznaczone dla populacji z niepełnosprawnością, placówki świadczące usługi stomatologiczne. Pacjenci są najczęściej przyjmowani w warunkach gabinetów stomatologicznych na tych samych zasadach jak osoby zdrowe (2). Niekiedy, w niektórych województwach, w ramach publicznej ochrony zdrowia wydzielane są ośrodki dla tych chorych. Należy przy tym podkreślić, iż konieczność profesjonalnej dbałości o stan zdrowia jamy ustnej tych osób na świecie jest wielokrotnie podkreślana.

Zgodnie z artykułem 25 Konwencji Praw Osób Niepełnosprawnych, przyjętej przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych w dniu 13 grudnia 2006 roku: „osoby niepełnosprawne mają prawo do możliwie najwyższego standardu zdrowia bez dyskryminacji ze względu na niepełnosprawność” (3). Polski rząd podpisał Konwencję 20 marca 2007 roku, a jej ratyfikacja przez Polskę odbyła się 6 września 2012 roku (4).

Ponadto Zgromadzenie Ogólne Światowego Stowarzyszenia Dentystycznego (FDI) dnia 18 września 2003 roku w Sydney, w Australii, przyjęło stanowisko, które zostało także uwzględnione przez Polskie Towarzystwo Stomatologiczne (PTS), a dotyczyło opieki stomatologicznej dla osób niepełnosprawnych (5). Według podjętych ustaleń „o zdrowie jamy ustnej osób niepełnosprawnych należy zadbać poprzez edukację dotyczącą zdrowia jamy ustnej i zapobieganie chorobom jamy ustnej. (...) Współpraca z decydentami i innymi zainteresowanymi stronami powinna być częścią ogólnej strategii dotyczącej opracowania i wdrażania usług stomatologicznych dla osób niepełnosprawnych”.

Nie ma natomiast wytycznych pozwalających na szczegółowe określenie zasad postępowania profilaktycznego i leczniczego oraz służących jako podstawa programów zdrowotnych, odnoszących się do tej grupy pacjentów stomatologicznych.

Celem pracy jest przedstawienie zaleceń dotyczących postępowania zapobiegawczego i leczenia stomatologicznego u osób z niepełnosprawnością oraz ich rodziców/opiekunów i lekarzy dentystów. Opracowanie przygotowano na podstawie dokonanego przeglądu danych z piśmiennictwa krajowego i światowego dotyczącego badań na temat choroby próchnicowej oraz jej profilaktyki u pacjentów z obniżoną sprawnością.

Z danych Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) wynika, iż ponad miliard ludzi, co stanowi około 15% populacji światowej, posiada pewną formę niepełnosprawności (6, 7). Natomiast 110-190 milionów (2,2-3,8%) osób powyżej 15. roku życia ma znaczne trudności w funkcjonowaniu.

Informacje krajowe zamieszczone zostały w raporcie GUS, jednak opatrzone są uwagami. Zaznaczono, iż dane o osobach z obniżoną sprawnością pozyskiwane zostają w wielu badaniach statystycznych (8). Jednakże ze względu na zastosowaną w nich metodologię, dostępność informacji na określonym poziomie podziału terytorialnego pozostaje ograniczona. Jak dotąd największym badaniem, w którym zgromadzone zostały dane dotyczące osób niepełnosprawnych, były spisy powszechne. Ostatnio wykonany Narodowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkań odbył się w 2011 roku i został przeprowadzony metodą mieszaną, czyli przy użyciu administracyjnych źródeł danych, w tym rejestrów i systemów informacyjnych, oraz wykorzystaniu informacji pozyskanych bezpośrednio od ludności w ramach badania reprezentacyjnego. Podano ponadto, iż większość danych w Narodowym Spisie Powszechnym (NSP) 2011, w tym także dotyczących tematyki niepełnosprawności, została pozyskana w badaniu reprezentacyjnym wykonanym na 20% próbie wylosowanych mieszkań, w skali całego kraju, a także na zasadzie dobrowolności. Stąd też podejście takie ogranicza dostępność informacji na niższych poziomach podziału terytorialnego (8). Informacje te można traktować jako podstawę do podjęcia profesjonalnych badań epidemiologicznych.

Aktualnie dostępne dane wskazują także, iż zarówno w Polsce, jak i na świecie zwiększa się liczba niepełnosprawnych ze względu na starzenie się populacji oraz wzrost częstości występowania chorób przewlekłych (6). Ponadto znaczny rozwój w naukach medycznych oraz technologii, a także zaplecza socjalnego zezwala na przeżycie znacznego odsetka osób z obniżoną sprawnością (9), co powinno kształtować politykę zdrowotną w kierunku zapewnienia im właściwej jakości życia.

Stwierdza się w tej populacji pacjentów większy poziom występowania choroby próchnicowej zębów.

W latach 2006-2007 w czterech województwach Polski: wielkopolskim, łódzkim, podlaskim i lubelskim, przeprowadzono badania kliniczne stanu zdrowia jamy ustnej dzieci i młodzieży z niepełnosprawnością oraz socjomedyczne ich rodziców/opiekunów wykonane w ramach ekspertyzy „Epidemiologiczna ocena zdrowia jamy ustnej dzieci niepełnosprawnych i przewlekle chorych” zleconej przez Ministerstwo Zdrowia (10-12). Badaną populację stanowiły osoby z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu od umiarkowanego do głębokiego, chorobami układu nerwowego (dziecięce porażenie mózgowe i padaczka) oraz obniżeniem sprawności sensorycznej (niedowidzący i niewidomi). Na podstawie oceny stanu zdrowia uzębienia 289 pacjentów z uzębieniem mieszanym, stwierdzono częstość występowania próchnicy zębów wynoszącą 75,1% u ogółu tych dzieci, podczas gdy w grupie niepełnosprawnych intelektualnie wynosiła ona 72,8%, wśród osób z chorobami układu nerwowego – 76,1% oraz u niedowidzących i niewidomych – 76,1% (11). Natomiast wskaźnik intensywności próchnicy (puw-z + PUW-z) w tej populacji wynosił 5,3, podczas gdy w poszczególnych grupach chorych kształtował się odpowiednio na poziomie 4,8; 5,6 i 5,4. Wśród ogółu 499 badanych z uzębieniem stałym częstość występowania próchnicy miała wartość 68,3%, a intensywność próchnicy (PUW-z) 6,5. W poszczególnych grupach pacjentów utworzonych ze względu na stan ich zdrowia wartości kształtowały się odpowiednio: u osób z niepełnosprawnością intelektualną – 70,3% i 6,7, u chorujących na dziecięce porażenie mózgowe i padaczkę – 71,3% i 6,9, a u młodzieży z obniżeniem sprawności sensorycznej – 57,6% i 4,9 (11).