*Bogdan Kędzia, Elżbieta Hołderna-Kędzia
Działanie propolisu na serce i naczynia krwionośne w świetle badań farmakologicznych. Część 1
Propolis effect on the heart and blood vessels in the light of pharmacological studies. Part I
Instytut Włókien Naturalnych i Roślin Zielarskich w Poznaniu
Dyrektor Instytutu: dr n. ekon. Robert Sobków
Streszczenie
Choroby serca i naczyń krwionośnych stanowią jeden z najpoważniejszych problemów współczesnego lecznictwa. Wiele leków syntetycznych wykazuje niską skuteczność terapeutyczną, a poza tym odznacza się licznymi działaniami ubocznymi. Stąd poszukiwania preparatów naturalnych pomocnych w leczeniu chorób serca i naczyń krwionośnych. Jednym z nich jest propolis. Przedstawione badania farmakologiczne wyraźnie wskazują na korzystne oddziaływanie ekstraktów propolisowych na serce i naczynia krwionośne. Ekstrakty te oraz obecny w nich ester fenyloetylowy kwasu kawowego (CAPE) charakteryzują się wielokierunkowym działaniem na układ sercowo-naczyniowy. Liczne publikacje wskazują na ich bezpośrednie oddziaływanie na serce, a także działanie przeciwniedokrwienne, rozkurczające naczynia krwionośne, zapobiegające ich przerostowi, hamujące przepuszczalność naczyń włosowatych, obniżające ciśnienie tętnicze krwi, zapobiegające kardiomiopatii oraz hipolipemiczne. Na tej podstawie można przypuszczać, że opisane właściwości ekstraktów propolisowych oraz wyizolowany z nich CAPE przyczynią się do wykorzystania tych produktów w terapii chorób serca i naczyń krwionośnych.
Summary
Diseases of the heart and blood vessels are one of the most serious (significant) problems of modern medicine (healthcare). Many synthetic drugs have low therapeutic efficiency and are also characterized by numerous side effects. This generates the search for natural preparations helpful in the treatment of diseases of the heart and blood vessels. One of them is propolis. The presented pharmacological tests clearly indicate the beneficial effects of propolis extracts on the heart and blood vessel. These extracts and the caffeic acid phenylethyl ester (CAPE) present (located) therein are characterized by multidirectional effects on the cardiovascular system. Numerous publications indicate direct beneficial impact of propolis extracts on the heart, as well as the anti-ischemic activity, diastolic blood vessel activity, preventing hypertrophy of vessels, inhibiting blood capillary permeability, reducing arterial blood pressure, preventing cardiomyopathy and hypolipemia. On the basis of above mentioned effects, it can be assumed that the described properties of propolis extracts and the CAPE isolated from them will contribute to the use of these products in the therapy of heart and blood vessel diseases.
Wstęp
Badania na zwierzętach doświadczalnych dowodzą, że ekstrakty propolisowe i obecne w nich składniki oddziałują zarówno na serce, jak i na naczynia krwionośne.
Poza bezpośrednim wpływem na serce, ekstrakty propolisowe i obecne w nich składniki działają przeciwniedokrwiennie, rozkurczają naczynia, zapobiegają ich przerostowi, hamują przepuszczalność naczyń włosowatych, obniżają ciśnienie krwi, zapobiegają kardiomiopatii, działają hipolipemicznie.
Warto zatem przeanalizować wymienione właściwości biologiczne, ponieważ z dużym prawdopodobieństwem mogą one odnosić się także do organizmu człowieka. Może to posłużyć do zastosowania propolisu w terapii chorób serca i naczyń krwionośnych.
Działanie na serce
Badania Todorova i wsp. (1, 2) wykazały, że umieszczenie izolowanego serca żaby w płynie odżywczym zawierającym ekstrakt etanolowy z propolisu (WEP) powodowało zmniejszenie siły skurczu serca, a przy odpowiednio wysokich dawkach nawet zatrzymanie jego akcji w rozkurczu. Z kolei badania Kędzi i wsp. (3) wykazały, że ekstrakt etanolowy z propolisu (EEP) wprowadzony sondą do żołądka szczura zwiększał amplitudę skurczów serca. Na tej podstawie można sądzić, że zależnie od użytego ekstraktu i drogi podania mamy do czynienia z działaniem inotropowym dodatnim lub ujemnym. Ze względu na to, że propolis w chorobach wewnętrznych podaje się zazwyczaj w postaci EEP, można przyjąć, że jego działanie na serce prowadzi do zwiększenia kurczliwości mięśnia sercowego i tym samym wzmożenia akcji serca.
Potwierdzeniem tego założenia mogą być badania prowadzone przez Todorova i wsp. (1, 2) na izolowanym lub odsłoniętym sercu żaby z użyciem flawonoidów występujących w ekstraktach propolisowych. I tak na przykład kwercetyna, kemferol i ramnetyna pobudzają akcję tego narządu, wskazując w ten sposób działanie inotropowe dodatnie. Podwyższają one mianowicie amplitudę skurczów serca oraz jego pojemność wyrzutową. Działanie to ujawniło się także po zatruciu mięśnia sercowego za pomocą chloroformu, chininy i uretanu lub zatrzymaniu jego akcji w rozkurczu. Wymienione flawonoidy przywracały czynność skurczową serca, pełniąc rolę koenzymów dehydrogenazy mleczanowej (LDH), enzymu istotnego dla prawidłowej pracy tego narządu.
Na takiej samej zasadzie flawonoidy występujące w ekstraktach propolisowych zapobiegały uszkodzeniom serca u zwierząt doświadczalnych, którym podawano surowicę końską. Ponadto wykazano, że kwercetyna i inne flawonoidy obecne w ekstraktach propolisowych podwyższają inotropowo dodatnie działanie glukozydów nasercowych, w tym lanatozydu C i strofantyny G (4).
Działanie przeciwniedokrwienne
W sytuacjach, kiedy dochodzi do zablokowania tętnic wieńcowych czy obwodowych, następuje niedokrwienie tkanek i narządów. Powoduje to uszkodzenia, które pogłębia jeszcze powrotny przepływ krwi w tętnicach, ponieważ dochodzi do doprowadzenia do niedokrwionych komórek dużych ilości tlenu. Prowadzi to do powstawania rodników ponadtlenkowych, toksycznych dla niedokrwionych tkanek i narządów. Miarą ich uszkodzenia przez te rodniki jest poziom aldehydu dimalonowego (MDA), powstającego podczas działania wolnych rodników na błony lipoproteinowe i wielonienasycone kwasy tłuszczowe, a także egzogenne enzymy eliminujące wolne rodniki z organizmu: dysmutaza ponadtlenkowa (SOD) i katalaza (CAT).
Zagadnienie to zostanie omówione na podstawie dwóch publikacji: jedna z nich dotyczy niedokrwienia i powrotnego przepływu krwi w jelitach szczura, druga rdzenia kręgowego u królików.
Badania przeprowadzone przez Koltuksuza i wsp. (5) dotyczyły wpływu estru fenyloetylowego kwasu kawowego (CAPE), związku występującego w krajowych ekstraktach propolisowych, na uszkodzenia jelit u szczurów wskutek niedokrwienia i powrotnego przepływu krwi w tętnicach jelitowych. CAPE w ilości 10 μmol/kg podawano zwierzętom na 30 min przed zabiegiem podwiązania tętnic jelitowych doprowadzających krew do tego organu (prawej tętnicy okrężniczej, tętnic jelita czczego i tętnicy krezkowej górnej). Po 30 min podwiązania usuwano i przez 60 min prowadzono powrotny przepływ krwi przez tętnice. Następnie w jelitach oznaczono poziom określonych wcześniej parametrów biochemicznych i wykonywano badania histologiczne.
Wyniki badań zebrane w tabeli 1 wskazują, że poziom MDA w tkance jelitowej poddanej procesowi niedokrwienia (CI) i w tkance poddanej powrotnemu przepływowi krwi (CR) po uprzedniej ochronie za pomocą CAPE były zbliżone. Wzrost poziomu tego wskaźnika po procesie powrotnego przepływu krwi przez tętnice jelitowe był niewielki w porównaniu do tkanki poddanej niedokrwieniu i wynosił zaledwie 1,7%. W przypadku tkanki jelitowej nieochranianej przez CAPE (SI i SR) wzrost ten wynosił 40,5%. Również aktywność SOD i CAT w jelitach ochranianych przez CAPE (CI i CR) była bardziej stabilna (różnice pomiędzy niedokrwieniem i powrotnym przepływem krwi wynosiły odpowiednio: 26,1 i 42,6%) w porównaniu do jelit nieochranianych CAPE (różnice pomiędzy niedokrwieniem i powrotnym przepływem krwi wynosiły odpowiednio: 51,6 i 61,1%).
Tab. 1. Wpływ estru fenyloetylowego kwasu kawowego (CAPE) na parametry biochemiczne tkanki jelitowej szczura poddanej niedokrwieniu i powrotnemu przepływowi krwi (wg 5)
| Grupy zwierząt | Parametry biochemiczne jelita szczura |
| MDA | SOD | CAT |
| Kontrola (SH) | 90,1 | 0,23 | 12,7 |
| Niedokrwienie (NaCl) (SI) | 93,1 | 0,64 | 29,3 |
| Powrotny przepływ krwi (NaCl) (SR) | 130,7 | 0,31 | 11,4 |
| Niedokrwienie (CAPE) (CI) | 120,2 | 0,46 | 22,3 |
| Powrotny przepływ krwi (CAPE) (CR) | 122,3 | 0,34 | 12,8 |
MDA – aldehyd dimalonowy (nmol/g tkanki); SOD – dysmutaza ponadtlenkowa (μg/mg białka); CAT – katalaza (μg/mg białka)
Potwierdzeniem ochraniającego działania CAPE na tkankę jelitową poddaną skutkom niedokrwienia i powrotnego przepływu krwi w tętnicach jelitowych są badania histologiczne (tab. 2). W przypadku ochraniającego działania CAPE uszkodzenia błony śluzowej jelit na skutek niedokrwienia i powrotnego przepływu krwi (CI i CR) było mniejsze i wynosiło 3,15 punktu, podczas gdy w tkance nieochranianej (SI i SR) uszkodzenie to określano na 3,60 punktu.
Tab. 2. Wpływ estru fenyloetylowego kwasu kawowego (CAPE) na stopień uszkodzenia tkanki jelitowej szczura poddanej niedokrwieniu i powrotnemu przepływowi krwi (wg 5)
| Grupy zwierząt | Stopień uszkodzenia błony śluzowej jelita szczura na podstawie badań histologicznych |
| Kontrola (SH) | 0,6 |
| Niedokrwienie (NaCl) (SI) | 3,2 |
| Powrotny przepływ krwi (NaCl) (SR) | 4,0 |
| Niedokrwienie (CAPE) (CI) | 3,2 |
| Powrotny przepływ krwi (CAPE) (CR) | 3,1 |
Na podstawie powyższych badań można przyjąć, że zapobiegawcze podanie CAPE w warunkach niedokrwienia chroni przed uszkodzeniami, jakie przynosi powrotny przepływ krwi przez tętnice, eliminując rodniki ponadtlenkowe. W związku z powyższym CAPE może być użyteczne w walce z chorobami wywoływanymi pod wpływem stresu tlenowego.
Podobne badania przeprowadzili Ilhan i wsp. (6) z użyciem CAPE, jako środkiem zapobiegającym skutkom niedokrwienia i powrotnego przepływu krwi w rdzeniu kręgowym królików. CAPE podawano zwierzętom dootrzewnowo w dawce 10 μmol/kg m.c. na 30 min przed podwiązaniem tętnicy brzusznej zaopatrującej w krew rdzeń kręgowy. Jako substancję leczniczą, podawaną w takich przypadkach w praktyce medycznej, podano tą samą drogą zwierzętom metyloprednizol (MP) w dawce 30 mg/kg m.c. Zaciski blokujące dopływ krwi do tętnicy brzusznej usuwano po 21 min i badania biochemiczne i neurologiczne prowadzono po 48 godz. od momentu powrotnego przepływu krwi w rdzeniu kręgowym.
Wyniki badań przedstawione w tabeli 3 pokazują, że zapobiegawcze podanie CAPE zmniejszało poziom MDA w rdzeniu kręgowym o 54,3% w porównaniu do zwierząt poddanych niedokrwieniu i powrotnemu przepływowi krwi bez osłony farmakologicznej. W przypadku MP działanie zapobiegawcze było nieznaczne (13,3%).
Tab. 3. Wpływ estru fenyloetylowego kwasu kawowego (CAPE) na poziom aldehydu dimalonowego (MDA) w rdzeniu kręgowym królika poddanym niedokrwieniu i powrotnemu przepływowi krwi (wg 6)
| Grupy zwierząt | Poziom aldehydu dimalonowego (MDA) w rdzeniu kręgowym (nmol/g tkanki) |
| Wartość | Obniżenie (%) |
| Kontrola | 41,9 | 0 |
| Niedokrwienie + powrotny przepływ krwi | 124,2 | 100,0 |
| CAPE + niedokrwienie + powrotny przepływ krwi | 56,8 | 54,3 |
| MP + niedokrwienie + powrotny przepływ krwi | 107,7 | 13,3 |
CAPE podawano dootrzewnowo na 30 min przed procesem podwiązania żył w dawce 10 μmol/kg m.c., MP (metyloprednizol) podawano w ten sam sposób w dawce 30 mg/kg m.c.
Autorzy podają także dane odnośnie wpływu powyższego procesu na stan neurologiczny królików. W skali punktowej, oceniającej status neurologiczny zwierząt od 0 (brak samodzielnego poruszania się) do 5 (pełna sprawność ruchowa), zapobiegawcze podanie CAPE dawało wartość 3,91 punktu, podczas gdy u zwierząt, które nie otrzymały żadnego środka zapobiegawczego, wartość punktowa kształtowała się na poziomie 2,91.
Przedstawione wyniki badań wskazują, że CAPE może być środkiem osłaniającym rdzeń kręgowy przed niedokrwieniem i późniejszym powrotnym przepływem krwi w tym ważnym dla życia organizmu układzie fizjologicznym.
Działanie rozkurczające naczynia krwionośne
Ciucala i wsp. (7) przebadali wpływ estru fenyloetylowego kwasu kawowego (CAPE) na tętnicę piersiową szczura poddaną skurczowi za pomocą fenylonefryny (PE) i chlorku potasu (KCl). Autorzy pozyskiwali tętnicę piersiową od szczurów w sposób zabezpieczający ją przed uszkodzeniem nabłonka, cięto na kawałki o długości ok. 3 mm, umieszczano w płynie odżywczym Krebsa i podłączano do urządzenia mierzącego napięcie mięśni naczyniowych. Następnie do płynu odżywczego wprowadzano PE w stężeniu 1 μmol/l lub KCl w stężeniu 100 μmol/l i po 60 min do płynu odżywczego dodawano wzrastające stężenia CAPE (od 0,1 do 150 μmol/l).
Wyniki badań zamieszczone na rycinie 1 wskazują, że już małe stężenia CAPE (0,5-5 μmol/l) powodują rozkurcz naczynia poddanego działaniu PE w granicach 8,6-22,8%. CAPE w stężeniu 10 μmol/l rozkurczało tętnicę piersiową szczura w 57,4%, a w stężeniu 100 μmol/l w 96,9%. Natomiast w przypadku tętnicy skurczonej za pomocą KCl (ryc. 2) do jej rozkurczu wymagane były stężenia CAPE w granicach 5-50 μmol/l. Powodowały one rozkurcz naczynia w zakresie od 1,9 do 26,5%. W stężeniu 100 μmol/l CAPE rozkurczał naczynie w 91,4%.
Ryc. 1. Wpływ ekstraktu fenyloetylowego kwasu kawowego (CAPE) na tętnicę piersiową szczura skurczoną za pomocą fenylonefryny (PE) (wg 7)
Ryc. 2. Wpływ ekstraktu fenyloetylowego kwasu kawowego (CAPE) na tętnicę piersiową szczura skurczoną za pomocą chlorku potasu (wg 7)
Przedstawione powyżej dane wskazują na dużą zdolność CAPE, składnika występującego w krajowych ekstraktach propolisowych, do rozkurczania tętnic poddanych działaniu silnych środków kurczących naczynia krwionośne, takich jak fenylonefryna i KCl. Badania te uzasadniają również obniżanie ciśnienia tętniczego krwi pod wpływem ekstraktów propolisowych.
Działanie zapobiegające przerostowi naczyń krwionośnych
Maffia i wsp. (8) przeprowadzili badania na szczurach mające na celu wyjaśnienie, czy ester fenyloetylowy kwasu kawowego (CAPE) przeciwdziała przerostowi błony wewnętrznej tętnicy wieńcowej po zabiegu angioplastyki balonikowej. Zabieg ten stosowany jest dość często w terapii poszerzania światła tętnicy wieńcowej. W celu udrożnienia światła tętnicy wieńcowej wprowadza się do niej przezskórnie cewnik z balonikiem na końcu. Po nadmuchaniu go następuje poszerzenie zwężonego naczynia i jego udrożnienie. Istnieje jednak pewien problem związany z tą techniką udrażniania naczyń krwionośnych, a mianowicie na skutek uszkodzenia zarówno nabłonka wyściełającego naczynia krwionośne, jak i przyśrodkowej warstwy mięśni gładkich, u 30-40% pacjentów w ciągu 3-4 miesięcy dochodzi do powtórnego zwężenia światła naczynia (tzw. restenozy) na skutek przerostu błony wewnętrznej uszkodzonego naczynia.
Przytoczeni powyżej autorzy (8) w celu przeciwdziałania temu procesowi zastosowali CAPE. U szczurów przeprowadzili angioplastykę balonikową prawej tętnicy szyjnej, a następnie przez 14 dni podawano zwierzętom drogą pokarmową CAPE w dawkach: 3, 10 i 30 mg/kg m.c. Wyniki badań zebrane w tabeli 4 pokazują, że przerost błony wewnętrznej tętnicy wieńcowej szczura po 14 dniach od zabiegu zajmował powierzchnię 220 μm2. Podawanie CAPE zwierzętom w dawce 3 mg/kg m.c. nie wpłynęło na zmianę powierzchni przerostu. Jednak wyższe dawki 10 i 30 mg/kg m.c. zmniejszały przerost błony wewnętrznej tętnicy wieńcowej szczura odpowiednio o 16 i 42%. Na tej podstawie można przyjąć, że CAPE odznacza się działaniem zapobiegającym zwężaniu naczyń krwionośnych po angioplastyce balonikowej i może być zastosowany w terapii zapobiegania restenozie naczyń krwionośnych.
Tab. 4. Wpływ estru fenyloetylowego kwasu kawowego (CAPE) na przerost błony wewnętrznej tętnicy wieńcowej szczura po zabiegu angioplastyki balonikowej (wg 8)
| Grupy zwierząt | Przerost błony wewnętrznej tętnicy wieńcowej szczura |
| Powierzchnia (μm2) | Stopień przerostu (%) |
| Kontrolna (nieoperowana) | 0 | 0 |
| Operowana | 220 | 100 |
| Operowana + CAPE (mg/kg m.c.) | | |
| 3 | 220 | 100 |
| 10 | 185 | 84 |
| 30 | 128 | 58 |
Hamowanie przepuszczalności naczyń włosowatych
Naczynia włosowate są drobnymi naczyniami krwionośnymi o średnicy ok. 8 μm i długości ok. 50 μm. Oplatają one wszystkie tkanki i przebiegają w pobliżu każdej komórki ustroju, łącząc tętnice z żyłami. Ściany naczyń włosowatych zbudowane są z pojedynczej warstwy komórek śródbłonkowych o grubości ok. 0,5 μm. Naczynia otoczone są płynem tkankowym o konsystencji żelu. W ścianach komórek śródbłonkowych występują liczne kanaliki o średnicy ok. 3 nm. Tkanka śródbłonka naczyń jest w ten sposób łatwo przepuszczalna dla wody i rozpuszczonych w niej niebiałkowych substancji odżywczych, takich jak: jony metali, cukry proste, witaminy, aminokwasy i lipidy. Przez naczynia włosowate przenikają także enzymy i niektóre hormony. Nie są one natomiast przepuszczalne dla większych cząsteczek białka.
Jeśli zatem w pewnych sytuacjach patologicznych (np. zaczopowanie naczyń krwionośnych powodujące gwałtowny wzrost ciśnienia) czy fizjologicznych (miejscowe podwyższenie temperatury, niedotlenienie) dochodzi do uszkodzenia śródbłonka naczyń włosowatych, to prowadzi to do nadmiernej przepuszczalności i ich pękania. Stan taki powoduje poważne zaburzenia metaboliczne, w wyniku których powstają obrzęki i wybroczyny wewnątrztkankowe.
Derevici (9) wykazała, że ekstrakty etanolowe z propolisu rumuńskiego podawane zwierzętom doświadczalnym zmniejszały przepuszczalność i nadmierną kruchość naczyń włosowatych. Jest to w dużym stopniu związane z występowaniem w ekstraktach propolisowych związków flawonoidowych. Dla przykładu akacetyna podawana wraz z pożywieniem myszom w dawce 25-100 mg/kg m.c. wyraźnie obniżała kruchość naczyń włosowatych. Kwercetyna podawana w tych samych dawkach powodowała ponadto znaczne obniżenie przepuszczalności tych naczyń.
Powyżej zamieściliśmy fragment artykułu, do którego możesz uzyskać pełny dostęp.
Mam kod dostępu
- Aby uzyskać płatny dostęp do pełnej treści powyższego artykułu albo wszystkich artykułów (w zależności od wybranej opcji), należy wprowadzić kod.
- Wprowadzając kod, akceptują Państwo treść Regulaminu oraz potwierdzają zapoznanie się z nim.
- Aby kupić kod proszę skorzystać z jednej z poniższych opcji.
Opcja #1
29 zł
Wybieram
- dostęp do tego artykułu
- dostęp na 7 dni
uzyskany kod musi być wprowadzony na stronie artykułu, do którego został wykupiony
Opcja #2
69 zł
Wybieram
- dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
- dostęp na 30 dni
- najpopularniejsza opcja
Opcja #3
129 zł
Wybieram
- dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
- dostęp na 90 dni
- oszczędzasz 78 zł
Piśmiennictwo
1. Todorov V, Drenovski S, Vasiliev V. K’m farmakodinamijata na propolisa. Farmacija (Sofia) 1968; (5):23-31.
2. Todorov V, Drenovski S, Vasiliev V. K’m farmakodinamijata na propolisa. Pčelarstvo (Sofia) 1986; (8):25-7.
3. Kędzia B, Geppert B, Iwaszkiewicz J. Pharmacological investigations of ethanolic extract of propolis. Rev Phytother Pratique 1990; (3):7-10.
4. Bühm K. Die Flavonoide. 8. Mitteilung. Arzheim-Forsch 1960; 10:547-54.
5. Koltuksuz V, Őzen S, Uz E i wsp. Caffeic acid phenethyl ester prevents intestinal reperfussion injury in rats. J Pediatr Surg 1999; 34:1458-62.
6. Ilhan A, Koltuksuz U, Őzen S i wsp. The effect of caffeic acid phenethyl ester (CAPE) on spinal cord ischemia/reperfusion injury in rabbits. Eur J Cardiothorac Surg 1999; 16:458-63.
7. Ciucala C, Morello S, Iorio C i wsp. Vascular effects of caffeic acid phenethyl ester (CAPE) on isolated rat thoracic aorta. Life Sci 2003; 73:73-80.
8. Maffia P, Ianaro A, Pisano B i wsp. Beneficial effects of caffeic acid phenethyl ester in a rat model of vascular injury. Brit J Pharmacol 2002; 136:353-60.
9. Derevici A. Rezultaty issoledowanija propolisa. [In:] Cennyj product pczełowodstwa: propolis (ed. V. Harnaj). Izd Apimondia, Bucharest 1987; 63-81.
10. Ledón N, Casac? A, Gonzălez R i wsp. Effectos antipsoriaico, antiinflamatorio y analgesic del propoleo rojo colectado en Cuba. Rev Cubana Farm 1996; (1):36-42.
11. Szadujkis-Sadurski L. Wpływ propolisu na naczynio-kurczące działanie alfadrenergicznych agonistów. [W:] Kubiak S (red.). Zagadnienia apiterapii w wybranych pracach klinicznych. Wyd. Woj Zw Pszczel we Włocławku i Pszczeln Tow Nauk, Ciechocinek 1987; 78-88.
12. Eltahir KE, El-Sarag MS, Ageel AM. Pharmacology of honey bee products. Part 1. Actions of propolis on rat arterial blood pressure, respiratory system and some smooth muscles. Saudi Pharm J 1996; 4:157-64.
13. Mishima S, Yoshida C, Akino S i wsp. Antihypertensive effects of Brazilian propolis: Identification of caffeylquinic acids as constituents involved in the type hypotension in spontaneously hypertensive rats. Biol Pharm Bull 2005; 190:9-14.
14. Chopra S, Pillai KK, Husain SZ i wsp. Propolis protects against doxorubicin-induced myocardiopathy in rats. Exper Molec Pathol 1995; 62:190-8.
15. Kędzia B, Iwaszkiewicz J, Geppert B. Badania farmakologiczne etanolowego wyciągu z propolisu. Herba Pol 1988; 34:243-53.
16. Said MM, Salem HM, Abdel-Rahim EA i wsp. Some biological aspects of propolis (bee glue). Part 1. Propolis as hypolipemic agent. J Drug Egypt 1990; 19:237-42.
17. B?falo MC, Pacheco-Barreiro D, Sartori DRS i wsp. Absence of propolis effect on plasma glycaemic control and lipid metabolism in a diabetic rat model. J Api Prod Api Med Sci 2009; 1:51-5.
18. Eraslan G, Kanbur M, Silici S i wsp. Effects of cypermethrin on some biochemical changes in rats: the protective role of propolis. Exp Anim 2008; 57:453-60.
19. Abo-Salem OM, El-Edel RH, Harisa GLI i wsp. Experimental diabetic nephropathy can be prevented by propolis: effect on metabolic disturbances and renal oxidative parameters. Pak J Pharm Sci 2009; 22:205-10.
20. Bhadauria M, Nirala SK, Shukla S. Multiple treatment of propolis extract ameliorates carbon tetrachloride induced liver injury in rats. Food Chem Toxicol 2008; 46:2703-12.
