Albert Einstein, uważany za jednego z najwybitniejszych uczonych w historii, twierdził: „Od chwili, gdy zginie ostatnia pszczoła, człowiekowi pozostaną 4 lata istnienia”. Pszczoły odpowiadają za zapylenie 84% roślin, które stanowią pokarm dla ludzi i zwierząt. Owady te samodzielnie wytwarzają produkty mające szerokie zastosowanie w dietetyce, medycynie oraz kosmetologii. Należą do nich: wosk pszczeli, mleczko pszczele, jad pszczeli, propolis (kit pszczeli), pyłek kwiatowy, pierzga oraz miód. Najbardziej znany, jak również najczęściej stosowany jest miód. Jest to naturalny produkt spożywczy, wytwarzany przez owady z gatunku Apis mellifera. Znany był już w czasach prehistorycznych. Ze względu na właściwości lecznicze, już w starożytności był wykorzystywany jako środek przyspieszający leczenie ran, oparzeń, owrzodzeń, zakażeń skóry oraz po zabiegach chirurgicznych (1).

Proces wytwarzania miodu jest wieloetapowy i ma wpływ na jego skład chemiczny, a tym samym na jego właściwości odżywcze i lecznicze. Jest on wytwarzany przez pszczoły w procesie enzymatycznego trawienia i zagęszczania substancji pochodzenia roślinnego (nektar) oraz wydzielin produkowanych przez owady, żywiące się sokami roślin (spadź). Wyróżniamy miody: nektarowe, spadziowe i nektarowo-spadziowe. Do głównych składników miodu pszczelego zaliczamy m.in. cukry, stanowiące nawet ok. 80% suchej masy, a także wodę (18%). Wśród cukrów występują przede wszystkim monosacharydy, takie jak fruktoza i glukoza, stanowiące ok. 70% występujących w miodzie cukrów (2, 3). Ponadto, miód zawiera disacharydy, m.in.: maltozę, sacharozę, izomaltozę, turanozę, nigerozę, melibiozę, natomiast wśród oligosacharydów wyróżniamy fruktooligosacharydy, stanowiące około 4-5% całości cukrów. Do pozostałych składników można zaliczyć występujące w niewielkiej ilości witaminy (tiamina, ryboflawina, kwas nikotynowy, kwas pantotenowy, pirydoksyna, biotyna, kwas foliowy i kwas askorbinowy), białko stanowiące około 0,3%, w tym nie tylko enzymy, ale także ponad 20 aminokwasów, z których najważniejszym jest prolina. Surowiec ten zawiera również kwasy organiczne oraz mikroelementy, których zawartość waha się od 0,04% w miodach jasnych do 0,2% w miodach ciemnych. Równie ważnym składnikiem są polifenole, których skład zależy od rodzaju miodu i rejonu jego zbioru. Polifenole zawarte w miodzie to zarówno kwasy fenolowe (m.in. kwas wanilinowy i kawowy), ale także flawonoidy (m.in. kwercetyna, kemferol) (2, 3).

Monosacharydy występujące w miodzie są szybko wchłaniane do organizmu. Zawarta w miodzie glukoza jest natychmiast absorbowana do układu krwionośnego, dzięki czemu zaraz po spożyciu dostarcza szybko niezbędnych kalorii (3, 4). Liczne badania wykazały, iż spożywanie miodu u chorych na cukrzycę typu I i II znacząco obniża indeks glikemiczny (5, 6). Erejuwa i wsp. (7) donoszą o działaniu hipoglikemicznym miodu, przy jednoczesnym zmniejszeniu stresu oksydacyjnego. W przeprowadzonych badaniach autorzy podawali szczurom chorym na cukrzycę przez okres 4 tygodni miód rozpuszczony w wodzie. W efekcie końcowym, w nerkach zwierząt chorych została znacznie obniżona aktywność katalazy, peroksydazy glutationowej, reduktazy glutationowej oraz transferazy S-glutationowej, natomiast aktywność dysmutazy ponadtlenkowej wzrosła. Ponadto u zwierząt z cukrzycą zaobserwowano zmniejszenie masy ciała. Miód zwiększa także poziom hemoglobiny i poprawia profil lipidowy (3).

Yaghoobi i wsp. (8) donoszą o łagodzeniu przez miód czynników wpływających na choroby sercowo-naczyniowe, a także wywieranie wpływu na utrzymanie prawidłowej masy ciała. Autorzy ci opisują korzystne działanie miodu na profil lipidowy krwi u osób otyłych, spożywających przez 30 dni ok. 70 g tego produktu dziennie. W rezultacie, dodawanie miodu do diety spowodowało niewielki spadek masy ciała i tkanki tłuszczowej, a także miało korzystny wpływ na profil lipidowy, zmniejszając przede wszystkim poziom cholesterolu całkowitego w surowicy krwi.

Oligosacharydy występujące w miodzie zaliczane są również do prebiotyków regulujących równowagę mikroflory jelitowej, poprzez stymulację wzrostu pożytecznych dla człowieka bakterii, takich jak: Streptococcus thermophilus, Lactobacillus acidophilus, Lactobacillus delbrueckii czy Bifidobacterium bifidum (2, 3, 9, 10). Działanie prebiotyczne wykazano między innymi w odniesieniu do miodów spadziowych, a także do miodu kasztanowego i akacjowego (2, 11, 12).

Przeciwutleniające właściwości miodu umożliwiają jego zastosowanie jako środka zwalczającego wolne rodniki, które są w dużej mierze odpowiedzialne za procesy starzenia komórek oraz wykazują znaczący wpływ na wiele chorób. Wielu autorów donosi o właściwościach przeciwutleniających różnych rodzajów miodów pszczelich (13, 14). Mechanizm przeciw-utleniającego działania tego produktu nie został do końca poznany. Prawdopodobnie jedną z głównych przyczyn zmiatania wolnych rodników przez miód jest zawartość w nim polifenoli, które odpowiedzialne są za działanie przeciwutleniające roślin (13). Wykazano, iż działanie przeciwutleniające miodu jest uzależnione od jego odmiany i miejsca zbioru (15-18), przy czym miody charakteryzujące się ciemniejszą barwą cechują się większą zdolnością do zmiatania wolnych rodników, w porównaniu z miodami jasnymi. Miody spadziowe, ciemniejsze od miodów nektarowych, wykazywały większą aktywność przeciwutleniającą. Wśród miodów nektarowych wysokimi właściwościami przeciwutleniającymi charakteryzowały się również miody mające ciemniejszą barwę, jak gryczany oraz wrzosowy, w porównaniu z popularnymi miodami nektarowymi, wyróżniającymi się jasną barwą (13, 19).

Schramm i wsp. (20) sugerują zastąpienie miodem często wykorzystywanych w pożywieniu substancji słodzących, których roczne spożycie na osobę może sięgać nawet do 70 kg. Autorzy, w przeprowadzonych badaniach, analizowali wpływ spożycia miodu gryczanego, w dawce 1,5 g/kg masy ciała, w porównaniu z syropem kukurydzianym. W rezultacie, spożywanie miodu prowadziło do zwiększenia ogólnej zawartości fenoli w osoczu i wyższej aktywności przeciwutleniającej osocza. Uważa się, że to głównie polifenole zawarte w miodzie są odpowiedzialne za jego działanie przeciwutleniające (13, 21). Jednak zawartość tych substancji może zmieniać się w zależności od rodzaju i pochodzenia geograficznego miodu.

W miodzie może występować około 30 różnych polifenoli (np. kwas galusowy, kwas kawowy), a ich ogólna zawartość może wynosić od 50 do 850 mg/kg miodu, przy czym wśród nich główną grupę stanowią flawonoidy (np. chryzyna, apigenina, luteolina, kwercetyna, kemferol), których zawartość waha się od 36 do 150 mg/kg miodu (22-26). Z analizy składu niektórych miodów i wyciągów roślinnych wynika, że miody zawierają więcej działających przeciwutleniająco związków fenolowych niż wyciągi z roślin leczniczych. Przykładowo, w miodzie gryczanym zawartość tej grupy związków jest kilka razy wyższa niż w wyciągu z owoców łubinu niebieskiego oraz nawet kilkaset razy wyższa niż w wyciągu z kminku zwyczajnego czy macierzanki pospolitej (1).

Innymi składnikami, mającymi prawdopodobnie wpływ na działanie przeciwwolnorodnikowe miodu, są: kwasy organiczne, takie jak glukonowy i cytrynowy (2), oraz enzym oksydaza glukozy, niektóre związki mineralne i białka, w tym aminokwas prolina (16, 27). Na aktywność przeciwutleniającą miodu przy spożyciu doustnym wpływają również forma jego podania oraz połączenie z innymi składnikami. Przyjmuje się, że największe zdolności przeciwutleniające można uzyskać po rozpuszczeniu miodu w wodzie (1).