W kształceniu studentów studiów medycznych coraz większą wagę przywiązuje się do wyposażenia przyszłych lekarzy w umiejętność dostrzegania związku między stanem psychicznym pacjenta a jego kondycją zdrowotną. Wiedza dotycząca wpływu na stan somatyczny zaburzeń lękowych, depresji, sytuacji stresowych, szczególnie o charakterze urazowym, jest ogólnie znana i stosowana w praktyce. Nie o wszystkich jednak dysfunkcjach psychicznych ważnych z punktu widzenia obrazu klinicznego pacjenta można przeczytać w podręcznikach psychiatrii. Niniejszy artykuł poświęcony jest nieznanemu szerzej tematowi, skupiającemu uwagę czytelnika na osobowości określonej nazwą „aleksytymii” w przekroju jej odniesień do różnych aspektów zdrowia.

Aleksytymia jest złożoną strukturą osobowości, która obejmuje specyficzne (subkliniczne) deficyty emocjonalne i poznawcze. Deficyty emocjonalne ujawniają się istotnie osłabioną zdolnością do spontanicznego, żywego, zróżnicowanego doznawania uczuć. Deficyty poznawcze obejmują: trudności z rozpoznawaniem uczuć własnych i innych ludzi, trudności z odróżnianiem doświadczanych emocji od pobudzenia fizjologicznego organizmu, niemożność (trudność) werbalnego opisu przeżywanego stanu emocjonalnego i komunikowania innym osobom o jego obecności (1-3). Szczególnym znakiem są deficyty w posługiwaniu się metaforami i językiem emocji. Ludzie z aleksytymią wykazują małą wrażliwość na emocjonalne znaczenie określeń słownych, mniejszą skłonność do posługiwania się słownikiem dotyczącym kontekstów emocjonalnych, w istotnie mniejszym stopniu dostosowują prozodię i melodię do treści wypowiedzi słownych (4).

Pojęcie „aleksytymii” wprowadził do literatury psychiatrycznej w 1973 roku psychiatra amerykański P. Sifneos. Nazwę skonstruował z trzech słów greckich: a – brak, lexis – słowo i thymos – emocja. W swojej definicji wymienił charakterystyczne dla tej osobowości deficyty: „Te deficyty obejmują niezdolność do identyfikacji uczuć, a także do wykorzystywania języka do opisu uczuć, niezdolność do różnicowania między emocjami a ich odczuciami cielesnymi, ubóstwo w zakresie marzeń i fantazji oraz tendencję do opisywania bez końca szczegółów dotyczących danego epizodu wywołującego emocje, którą określono jako operacyjny sposób myślenia albo jako pensèe opèratoire” (1).

Ostatni wskaźnik nazwany „operacyjnym stylem myślenia” lub nastawieniem na działanie wymaga krótkiego komentarza. Cechą aleksytymii jest brak lub słaby rozwój tendencji do introspekcji, do zanurzania się we wnętrzu własnego życia psychicznego. Skupiając uwagę na tym, co konkretne, osoba aleksytymiczna rzadko wykazuje tendencję do kwestionowania zastanego stanu rzeczy: „jest demotywowana do dokonywania zmian w istniejącej rzeczywistości” (1). Suzuki (5) odnosi ten styl myślenia do opisanego w roku 1963 przez Marty’ego i de M’Uzana „myślenia mechanicznego”, którego cechami są: brak psychicznej fantazji i zdominowanie zawartości przez detale zdarzeń dotyczące świata zewnętrznego.

Chociaż najkrótsza definicja aleksytymii brzmi „no words for feelings”, to współzależność między rozwojem funkcji werbalnych a aleksytymią nie jest dostatecznie wyjaśniona. Wskazują na to m.in. wyniki eksperymentu Irwina i Melbin-Helberg (6), w którym polecono badanym osobom słowne generowanie (przez 60 sekund) jak największej liczby słów należących do czterech kategorii: dzikie zwierzęta, pozytywne emocje, negatywne emocje i meble. Nazwa każdej kategorii została zdefiniowana, a dodatkowo przy kategoriach dotyczących emocji zasygnalizowano różnice między stanem psychicznym a fizycznym. Nie stwierdzono korelacji pomiaru aleksytymii z wynikami testu. Badania wykazały, że ludzie z podwyższonym wskaźnikiem aleksytymii mają „normalne” słownictwo w zakresie emocji. Zatem nie zakres słownika jest cechą aleksytymii. Niezdolność do opisu własnych uczuć, zdaniem autorów badań, może być skutkiem dysocjacji (rozbicia) między sferą emocji a procesami werbalnymi.

Aleksytymia nie znajduje się na liście zaburzeń psychicznych. Nie figuruje w klasyfikacji chorób i zaburzeń psychicznych DSM-IV-TR według APA 2000 ani w ICD-10. W rozumieniu psychologicznym (7) aleksytymia jest cechą osobowości, która pod względem nasilenia i częstotliwości występuje zgodnie z rozkładem normalnym. Zainteresowania psychiatrów i psychologów aleksytymią wynikają stąd, że wysokie nasilenie tej cechy współwystępuje z problemami zdrowotnymi i trudnościami w przystosowaniu społecznym.

W niniejszym opracowaniu słowo „aleksytymia” jest używane w znaczeniu wysokiego nasilenia przedstawianej cechy osobowości potwierdzonego wynikiem uzyskanym w badaniu 20- lub 26-itemowymi skalami TAS (Toronto Alexithymia Scale; wersja TAS-20 lub TAS-26), które stanowią wystandaryzowane narzędzia pomiaru aleksytymii. Obecnie częściej jest stosowana skala TAS-20, która zawiera 3 podskale odnoszące się do istotnych właściwości wymiaru aleksytymii: trudności w identyfikowaniu uczuć, trudności w słownym opisie uczuć, zewnętrznie zorientowany styl myślenia (8).

Aleksytymia występuje u ok. 10% ogólnej populacji (4, 7), z większą częstotliwością u mężczyzn niż u kobiet. Z tym, że w grupach klinicznych pacjentów z zaburzeniami psychicznymi, szczególnie u leczonych z powodu uzależnienia od środków psychoaktywnych, wskaźnik wzrasta nawet powyżej 50% (9).

Etiologia aleksytymii nie jest dostatecznie wyjaśniona. Najbardziej prawdopodobnym modelem wyjaśniającym źródła aleksytymii jest model interakcji trzech czynników:

1. neurobiologicznego,

2. konfliktów emocjonalnych z okresu wczesnego dzieciństwa,

3. zaniedbań w procesie socjalizacji.

Ad. 1. Istotą aleksytymii jest powstałe na poziomie centralnego układu nerwowego zakłócenie w procesach automatycznego przetwarzania pobudzenia emocjonalnego. W procesach regulacji emocjonalnej podstawową rolę odgrywa przepływ impulsów między prawą i lewą półkulą, a także układem limbicznym i korą mózgową. Struktura, a także drożność szlaków i dróg nerwowych łączących te obszary warunkują intensywność stanów emocjonalnych, towarzyszące im reakcje fizjologiczne, akty poznawcze, w tym świadomość przeżywanego stanu emocjonalnego. Przyjmuje się, że aleksytymia wywołana jest przez deficyt połączeń między dwoma półkulami mózgu oraz układem limbicznym i korą mózgową, szczególnie w obszarze ośrodków mowy (2, 3).

W prowadzonych przez neurobiologów badaniach laboratoryjnych ustala się „odpowiedzialność” poszczególnych struktur i połączeń za symptomy aleksytymii. Ostatnio udało się udowodnić niską reaktywność na stymulację ciała migdałowatego, obszaru potyliczno-skroniowego i insuli odpowiedzialnych za ocenę, dekodowanie i afektywną odpowiedź na bodźce wzrokowe (10).

Ad. 2. Niezdolność do rozpoznania i regulowania emocji może wynikać z wypracowanych przez ego mechanizmów obronnych (zaprzeczania, represji czy dysocjacji), które aktualizują się w sytuacji nieuświadomionych konfliktów emocjonalnych. Szczególne znaczenie ma tu konflikt powstały na podłożu wczesnego odrzucenia emocjonalnego (11). Niektórzy badacze upatrują przyczyny aleksytymii w tzw. przywiązaniu pozabezpiecznym lub traumie relacyjnej (3, 12).

Ad. 3. Zaniedbania socjalizacyjne w kontekście etiologii aleksytymii to przede wszystkim brak w środowisku wychowawczym adekwatnych wzorców ekspresji emocjonalnej, naśladownictwo reakcji i zachowań, które w obrazie słownym, mimice i gestach minimalizują komponent emocjonalny.

Fenomen aleksytymii ujawnia się przede wszystkim w życiu emocjonalnym człowieka, ale życia emocjonalnego nie da się oddzielić od sfery fizjologicznej, poznawczej i motoryczno-behawioralnej. Splot wzajemnych powiązań między komponentami życia emocjonalnego zostanie rozpatrzony w aspekcie istotnym dla zrozumienia specyficznych cech procesów regulacji emocjonalnej aleksytymika.

Podstawowe wzorce regulacji emocjonalnej można przedstawić na czterech modelach.

Pierwszy model powiązań jest najbardziej typowy i uznawany za jedno z kryteriów zintegrowanego, dojrzałego ego, stanowiącego fundament przystosowanej społecznie osobowości.

Wzbudzonej emocji towarzyszy percepcja (postrzeganie, świadomość), czyli wiedza o tym, że emocja jest odczuwana. Świadomość (percepcja) obejmuje też oceny poznawcze o przyczynach, które ją wzbudziły i okolicznościach, które towarzyszą tym przeżyciom. Dzięki ocenom poznawczym człowiek uzyskuje kontrolę nad emocjami, możliwość modulowania ich intensywności. Świadomość przeżywanych uczuć i „opracowanie” poznawcze dają człowiekowi także komfort wyboru rodzaju zachowania, uniezależniając go od chwilowego impulsu emocjonalnego. Zachowanie staje się spójne ze strukturą osobowości, dostosowane do sytuacji i wyznaczonych standardów. Struktura zdrowego ego podtrzymuje harmonię emocji, aktów poznawczych i reakcji behawioralnych. Taki stan rzeczy ilustruje wypowiedź: „Czułem się poniżony, ale osoba, która mnie poniżyła, działała w złej woli. Nie zareagowałem, bo to wzmocniłoby obraz mojej osoby jako nieprzystosowanej. Udałem, że sytuacja mnie nie dotyczy” (wypowiedzi osób zamieszczone w tekście, podane w cytatach, pochodzą z dokumentacji Autorki).

W drugim wzorcu ogniwa schematu ulegają redukcji. Z emocją współwystępuje (przynajmniej w pewnym zakresie) świadomość jej powstania, a także – wiedza na temat przyczyn, które tę emocję wzbudziły, ale bez elementu pełniejszego opracowania poznawczego sterującego reakcjami behawioralnymi, co w konsekwencji prowadzi do impulsywnych działań. Ten model dotyczy ludzi, którzy są skłonni do niekontrolowanych wybuchów, do zmiennych nastrojów, łatwo popadają w złość. W przedstawianym wzorcu brakuje procesów poznawczych (ocen) regulujących reakcje behawioralne. Wypowiedź osoby z opisaną regulacją emocjonalną brzmi następująco: „Tak się zdenerwowałam, że podarłam w strzępki ten list, a teraz muszę posklejać kawałki, żeby odtworzyć adres nadawczy”.

W trzecim modelu zubożone są dwa elementy schematu. Emocja pojawia się w postaci nieokreślonego, niezróżnicowanego stosownie do sytuacji bodźcowej napięcia, wywołanego stanem pobudzenia fizjologicznego o mniejszym lub większym nasileniu. Nie towarzyszą jej wyraziste akty poznawcze, tzn. percepcja (świadomość) pojawienia się emocji i wiedza na temat przyczyn, które ją wywołały. Opracowanie poznawcze jest fragmentaryczne. Akty behawioralne są reakcją na sytuację, w której podmiot się znajduje, ale bez motywującej siły emocji. Osoby takie przez specjalistów są opisywane jako „blade emocjonalnie”, a w otoczeniu społecznym odbierane jako „zobojętniałe”, „oschłe”, „puste emocjonalnie”. W kwestionariuszu TAS-20 zgodne z ich sposobem odczuwania są itemy: „1. Często doznania z mojego organizmu stanowią dla mnie zagadkę. 2. Mam odczucia, które niezupełnie potrafię określić. 3. Często nie wiem, dlaczego jestem zły”.

Reakcje fizjologiczne wywołujące stan napięcia, „zastępujące” przeżycie emocjonalne, którego podmiot nie jest świadomy, mogą mieć różną intensywność. Jeżeli są znaczne, struktura ego radzi sobie z nim na różne sposoby, z których dwa warianty są z punktu widzenia klinicznego bardzo ważne.

W pierwszym wariancie (A) napięcie zostaje przeniesione na objawy somatyczne. Bodziec emocjonalny został odebrany, wywołał pobudzenie, ale nie nastąpiła percepcja (świadomość) przeżywania emocji. Pobudzenie zostało zapisane w reakcji cielesnej, objawie somatycznym. Mamy tu do czynienia z klasyczną konwersją lub objawem psychosomatycznym.