W końcówce drugiej dekady XXI wieku stan nauki, techniki oraz świadomości społecznej i dyskursu w obszarze zdrowia publicznego, dotyczącego nikotyny i szkodliwości palenia tytoniu, jest zupełnie różny od tego z końcówki XX wieku. Prognozy z wcześniejszego okresu sugerowały, iż w perspektywie roku 2030 możliwe będzie całkowite wyeliminowanie „epidemii palenia”, pomimo iż w latach 90. dostępne były głównie rozwiązania legislacyjne (zakaz palenia) oraz propagandowe, a alternatywne produkty tytoniowe dostępne na rynku były ograniczone do gum i plastrów nikotynowych. W roku 2018 nie ma już wątpliwości co do tego, że świat nie będzie wolny od tytoniu w roku 2030. Niektóre kraje skandynawskie liczą na osiągnięcie takiego wyniku albo w rezultacie działań legislacyjnych (całkowity zakaz palenia w Finlandii planowany na rok 2030), albo popularyzacji bezpiecznych produktów nikotynowych, jak snus (Norwegia, Szwecja) (1, 2). Równocześnie, wynalezienie i spopularyzowanie e-papierosa przez chińskiego chemika Hon Lika w latach 2001-2003 było początkiem rewolucji technologicznej, która dramatycznie rozszerzyła dostępność alternatywnych, bezpieczniejszych produktów nikotynowych i zaowocowała eksplozją rozwiązań inicjowanych nie przez legislatorów czy też przemysł, ale przez konsumentów szukających bezpieczniejszych sposobów korzystania z nikotyny (3). Prawdopodobnie właśnie „oddolny” charakter szybko postępujących zmian sprawił, że międzynarodowe organizacje, jak WHO, ale także rządy oraz przemysł farmaceutyczny i tytoniowy z ogromną trudnością nadążają za tempem zmian, w efekcie hamując potencjał prozdrowotny, jaki tkwi w produktach nikotynowych o obniżonej szkodliwości.

Organizacje zajmujące się zdrowiem publicznym, regulacjami prawnymi w tej dziedzinie pod naciskiem badaczy oraz użytkowników nowoczesnych produktów nikotynowych o obniżonym ryzyku (ang. reduced risk nicotine products – RRNP) zaczynają publicznie przyznawać, że największe szkody związane z produktami tytoniowymi nie są powodowane przez nikotynę jako substancję chemiczną, ale przez szkodliwe związki chemiczne wydzielane w procesie spalania tytoniu. Nowoczesne, oparte na rezultatach badań naukowych podejście mówi o „kontinuum ryzyka”, wskazując na to, że chociaż praktycznie każdy produkt zawierający nikotynę obecnie dostępny na rynku może być w jakimś stopniu szkodliwy, konieczne jest precyzyjne określenie wielkości tego ryzyka. Na przykład Public Health England (PHE) w swoich raportach z 2015 roku i aktualizacji z 2018 roku wskazuje na mniejszą o 95% szkodliwość e-papierosów w porównaniu z papierosami klasycznymi (4, 5). Niższą szkodliwość e-papierosów zaakceptowała także Amerykańska Akademia Nauk (NAS) w raporcie pt. „Konsekwencje e-papierosów dla zdrowia publicznego” z 2018 roku (6). Takie podejście ze strony kluczowych instytucji w UK i USA przyczynia się do stopniowej zmiany dynamiki dyskusji nad problemem negatywnych konsekwencji uzależnienia od nikotyny, wskazując na konieczność wyraźnego rozdzielenia efektów palenia papierosów (w szczególności związków toksycznych będących wynikiem procesu spalania tytoniu) od efektów nikotyny jako substancji chemicznej, która może być dostarczana na wiele sposobów bezpieczniejszych niż spalanie tytoniu.

Jednym z ważnych zadań, jakie stoją obecnie przed społecznością akademicką i medyczną w zakresie badań nad nikotyną, jest precyzyjna kwantyfikacja szkodliwości poszczególnych produktów. Dopiero wtedy, gdy dostępne będą precyzyjne, ilościowe wskaźniki szkodliwości poszczególnych typów produktów, możliwy jest rzetelny, oparty na danych postęp w dialogu pomiędzy naukowcami, konsumentami oraz decydentami i prawodawcami.

Postęp w badaniach dotyczących szkodliwości e-pa-pierosów i papierosów bezdymnych (heat-not-burn) wydaje się być odizolowany od społecznego spostrzegania szkodliwości tych produktów. Dlatego postępowi w nauce od pewnego czasu towarzyszą działania organizacji konsumenckich oraz popularyzatorów nauki, skierowane na wyeliminowanie stereotypowych, błędnych opinii sugerujących, iż produkty RRNP, np. e-papierosy, są bardziej szkodliwe niż tradycyjne papierosy. W badaniach przeprowadzonych w Norwegii wykazano, iż w porównaniu z klasycznymi papierosami (100% relatywnej szkodliwości) snus jest spostrzegany jako szkodliwy w 78-88%, a e-pa-pierosy jako szkodliwe w 57-75% (7, 8).

Rozwój idei redukcji szkód związanych z używaniem tytoniu w krajach mniej rozwiniętych napotyka na dodatkową barierę, jaką jest brak ekspertów i autorytetów naukowych, które mogłyby przeciwstawić się dyktatowi organizacji międzynarodowych czy lobbystów przemysłu tytoniowego. Wielokrotnie w ostatnich latach lokalni „pseudoeksperci” prezentowali sprzeczne z wynikami badań, błędne opinie o identycznej szkodliwości palenia papierosów i korzystania z e-papierosów. Tym większą wagę ma docieranie z obiektywnymi informacjami, wynikami badań, do obszarów i grup obciążonych największym ryzykiem i uświadamianie, iż nikotyna – czysty związek chemiczny – jeżeli jest dostarczana w formie bezpiecznej, niezwiązanej z rakotwórczym dymem i substancjami smolistymi, nie powinna być utożsamiana z papierosami i stygmatyzowana jako wysoce szkodliwy produkt tytoniowy.

Błyskawiczna, napędzana oddolnymi inicjatywami małych, prężnych firm, ekspansja produktów nikotynowych o obniżonej szkodliwości (np. e-papierosy, papierosy bezdymne, snus) wymaga szybkiego reagowania ze strony instytucji regulacji rynku, w celu określenia klarownych ścieżek wprowadzania bezpiecznych dla użytkownika produktów na rynek, na którym zainteresowanie takimi produktami jest ogromne. W samych Stanach Zjednoczonych ponad 20 milionów palaczy wyraża aktywne zainteresowanie nowymi produktami o obniżonej szkodliwości.

Użytkownicy RRNP starają się wywierać coraz większy nacisk na producentów, wskazując, że nie istnieje jedno uniwersalne rozwiązanie – jeden produkt, który mógłby zaspokoić zróżnicowane potrzeby wielomilionowej rzeszy konsumentów. Organizacje zrzeszające konsumentów oraz organizacje-parasole łączące indywidualne, krajowe stowarzyszenia w globalną sieć o dużo większym potencjale działania (np. International Network of Nicotine Consumer Organisations – INNCO) dążą do uzyskania prawa głosu na forach międzynarodowych, w tym na spotkaniach Światowej Organizacji Zdrowia (WHO), gdzie podejmowane są najważniejsze decyzje wpływające na regulacje prawne produktów RRNP (9).