Niniejszy artykuł stanowi częściowy przegląd literatury i doniesień z badań na temat zależności pomiędzy zaburzeniami osobowości borderline (BPD), zespołem stresu pourazowego (PTSD) oraz Complex PTSD (cPTSD). W klasyfikacji ICD-11, która prawdopodobnie ukaże się w 2018 roku, może zostać zawarta nowa jednostka chorobowa: Complex PTSD (cPTSD). Do tej pory nie znalazła się ona ani w klasyfikacji ICD-10, ani DSM V. Było to powodowane przyjęciem stanowiska, iż większość osób, o których można było myśleć w kategorii cPTSD, spełniała kryteria już istniejących zaburzeń (tzn. PTSD i/lub BPD). Obecne badania pokazują, że diagnoza PTSD nie wystarcza do opisu wszystkich pacjentów przeżywających chroniczny stres.

Diagnoza PTSD nie oddaje pełni obrazu klinicznego osób, które doświadczają przewlekłej sytuacji stresowej, gdy trauma trwa kilka tygodni, miesięcy czy lat. Określenie „Complex PTSD” obejmuje, poza podstawowymi kryteriami PTSD, objawy dodatkowe, odnoszące się do zaburzeń regulacji w trzech obszarach: przetwarzania emocji, postrzegania siebie oraz zawierania relacji interpersonalnych. Poprzez „rozregulowane emocje” rozumieć należy wzmożoną reaktywność, gwałtowne wybuchy złości, autodestrukcyjne zachowanie, przewlekłą drażliwość czy wręcz zamrożenie emocji. U osób ze zdiagnozowanym zaburzeniem w zakresie „postrzegania siebie” odnotowuje się negatywną samoocenę, bezradność, niskie poczucie własnej wartości, wszechobecne poczucie wstydu i winy. Z kolei zawierane przez nich relacje interpersonalne są niestabilne i zmienne. Charakteryzuje ich ekstremalizm w kontaktach międzyludzkich, tj. wrogość, kłótliwość, słabe przywiązanie. Częstym zjawiskiem jest izolacja i wycofywanie się z relacji z drugim człowiekiem. Dodatkowymi objawami, poza wyżej wymienionymi, dopełniającymi obrazu cPTSD są zaburzenia tożsamości oraz zniekształcone postrzeganie sprawcy. Zmiany tożsamości to stany dysocjacji, psychogenne amnezje dotyczące traumy czy wręcz przeciwnie – ruminacje na jej temat. Ofiary przemocy mogą paradoksalnie odczuwać sympatię w stosunku do swojego oprawcy (syndrom sztokholmski), inni planują zemstę czy racjonalizują zaistniałą sytuację. Wskutek przewlekłego stresu dochodzić może do utraty wiary w poprawę swojego losu i poczucia beznadziejności (1).

Początkowo PTSD opisane w klasyfikacji DSM III opierało się na obserwacji zachowania wietnamskich weteranów wojennych będących ofiarami stresu bojowego. W 1980 roku zauważono, że PTSD może powstać także jako następstwo wykorzystywania seksualnego, przemocy fizycznej i psychicznej, których ofiarami były dzieci. Dochodziło u nich do zaburzeń spójności tożsamości, utraty poczucia Ja, co stało się zasadniczym objawem odróżniającym cPTSD od PTSD oraz podłożem do rozwoju zaburzeń osobowości z pogranicza. Za powstanie cPTSD odpowiedzialna jest długotrwała trauma, z której nie ma szansy na ucieczkę i wobec której człowiek staje się bezradny. Przykładami takich urazowych sytuacji mogą być obozy koncentracyjne, obozy jenieckie, długotrwała przemoc domowa czy wykorzystywanie seksualne. Zatem cPTSD może mieć swoje początki w dzieciństwie lub dotyczyć osób dorosłych, u których także często dochodziło do nadużyć w pierwszych latach życia. PTSD to częściej konsekwencja pojedynczego zdarzenia niosącego rozmiar katastrofy. Dlatego dziecko będące świadkiem śmierci rodzica jest bardziej narażone na rozwój PTSD, natomiast to, które dorasta w toksycznym domu, może mieć zdiagnozowane cPTSD (2).

Zanarini i wsp. już w 1997 roku (3) stwierdzili, że osoby poddawane długotrwałemu stresowi w dzieciństwie ujawniają objawy dysregulacji afektu, impulsywności, zaburzeń w relacjach interpersonalnych, zdradzają myśli samobójcze, doświadczają uczucia pustki, złości i dysocjacji. Wymienione objawy obserwujemy także u osób z rozpoznaniem BPD (4-6). Herman sugerowała, że potrzebna jest dodatkowa diagnoza, która opisywałaby sytuacje chronicznego stresu, tym samym wprowadzono diagnozę Complex PTSD. W literaturze spotyka się także określenie DESNOS (ang. disorders of extreme stress not otherwise specified) zaproponowane m.in. przez van der Kolk, Pearlman czy Roth (4-6) lub DTD (ang. developmental trauma disorder) (7). W związku z tym, że 92% osób z diagnozą Complex PTSD spełniało kryteria PTSD, klasyfikacja DSM V nie wprowadziła nowej jednostki chorobowej. Wielu badaczy uważa jednak, że pacjenci doświadczający przewlekłego stresu potrzebują odmiennych metod leczenia, stąd potrzeba wyodrębnienia tej kategorii.