Samotność jest zjawiskiem powszechnym, ponadczasowym, ponadkulturowym, ahistorycznym, obecnym w życiu każdego człowieka i stała się jednym ze znaków naszych czasów (1). W rozumieniu definicyjnym „samotność” niejednokrotnie utożsamiana jest z osamotnieniem, jednak w literaturze gerontologicznej „samotność” i „osamotnienie” rozumiane są jako dwa odrębne stany, odpowiednio subiektywny i obiektywny. Według Szczepańskiego (2) samotność to „stan wynikający z własnego wyboru jednostki i jest wyłącznym przebywaniem ze sobą samym”. Zatem w tym znaczeniu samotność staje się poszukiwaniem siebie, umiejętnością koncentracji na swoim świecie wewnętrznym oraz zdobywaniem obojętności wobec świata. Samotność daje człowiekowi niezbędny dystans, odwagę, gotowość rezygnacji i poczucie wewnętrznej samowystarczalności. Natomiast osamotnienie według powyższego autora to sytuacja, w której człowiek nie znajduje oparcia w innych ani też w swoim świecie wewnętrznym. „Osamotnienie wynika z niedorozwoju świata wewnętrznego, z braku porządku, w którym tworzymy dla siebie samych inny niż zewnętrzny rytm istnienia, inne miary wartości i w którym jesteśmy wolni od klęsk, upokorzeń, tryumfów (...). Jest to także świat wolny od cierpień zadawanych nam przez innych ludzi” (2). Należy podkreślić, że osamotnienie jest stanem trudnym do zdefiniowania, ponieważ jest uwarunkowane indywidualnymi predyspozycjami jednostki oraz może przybierać różne postacie i w specyficzny sposób oddziaływać na ludzi (1). Dołęga (3) wyróżnia trzy typy samotności:

– poczucie samotności społecznej (fizyczna, obiektywna) – brak związków społecznych, przynależności do wspólnoty, przeżywanie izolacji i marginalizacji, poczucie bycia ignorowanym, niepotrzebnym, pomijanym, niedostrzeganym przez innych oraz przekonanie o aktualnie niezadawalających relacjach społecznych,

– poczucie samotności emocjonalnej (subiektywnej) – deficyt pozytywnych uczuć i relacji z ludźmi szczególnie ważnych dla jednostki, idąc dalej, jest to poczucie braku bliskich, satysfakcjonujących więzi emocjonalnych. Poczucie samotności emocjonalnej wiąże się z negatywną oceną siebie jako partnera relacji społecznych oraz niskim przekonaniem o własnych kompetencjach społecznych,

– samotność egzystencjalna – brak identyfikacji z ogólnie przyjętymi wartościami, celami życiowymi oraz normami. Jest to brak zakotwiczenia w świecie, nieakceptowanie i niezgadzanie się z określonym obrazem świata (4).

Zgodnie z teorią wycofywania się, osoby starsze powoli usuwają się z życia społecznego oraz dotychczasowo pełnionych ról społecznych, co powoduje, że są narażone na samotność i osamotnienie (5). Mortenson (6) podjął próbę wyjaśnienia, co warunkuje samotność osób starszych. Wymienia następujące czynniki tego zjawiska:

– czynniki kulturowe – pojawiają się, gdy osoba starsza z powodu np. złego stanu zdrowia musi zamieszkać w domu pomocy lub innej instytucji opiekuńczej. Wówczas musi dopasować się do zwyczajów tam panujących, porządku dnia czy chociażby innego sposobu żywienia niż dotychczas preferowany,

– samotny styl życia – często preferowany przez mieszkańców dużych miast. Młodzi ludzie coraz częściej decydują się na samotny styl życia, przewartościowanie pracy nad życiem prywatnym, szybkie tempo życia. Samotny styl życia często dotyka Dorosłe Dzieci Rozwiedzionych Rodziców, które na kanwie doświadczeń rodziców świadomie wybierają samotne życie. Bycie singlem wynika także z mody, ze zmiany wartości i propagandy niezależności czy korzyści płynących z tego stanu. Oczywiście bycie singlem nie musi przekształcić się w samotność i osamotnienie, ale prawdopodobieństwo wystąpienia takich konsekwencji jest dużo większe w tej grupie osób,

– utrata najbliższych (wdowieństwo) – tego typu samotność ma wpływ na stan osamotnienia, ale także na wystąpienie depresji czy pogorszenie kondycji fizycznej. W starszym wieku śmierć staje się bliższa, umierają członkowie rodziny (niejednokrotnie partner życiowy), znajomi, przyjaciele, sąsiedzi. Wsparcie od najbliższych daje najwięcej siły i stymulację do dalszego działania,

– świadomość nieuchronnej śmierci – poczucie samotności i osamotnienia może być tym większe, im bliżej starszy człowiek znajduje się końca życia. Pojawia się zmiana myślenia zwana „zmianą horyzontu czasowego”, czyli koncentrowaniem się na teraźniejszości i przeszłości, bez perspektyw na przyszłość (7).

Starość jest niezwykle ważnym etapem w życiu człowieka, bowiem jest ona zwieńczeniem całego życia. Z okresem tym wiąże się wiele wspaniałych chwil, których można doświadczyć, np. radość z wychowywania wnuków. Niestety etap ten ma też negatywne aspekty, jak utrata sprawności ruchowej, potrzeba pomocy osób trzecich w wykonywaniu z pozoru prostych czynności itd. Pomimo trwających od wielu lat prób zdefiniowania jakości życia nadal nie została ona jednoznacznie opisana. Termin ten jest interpretowany w inny sposób przez naukowców z różnych dziedzin, m.in. medycyny, psychologii, socjologii czy pedagogiki. Medycyna określa jakość życia w dwóch wymiarach: behawioralnym i przeżyciowym. Badania nad jakością życia przeprowadzane są u osób z przeróżnymi chorobami, także przewlekłymi czy nowotworami. Mają na celu sprawdzenie, czy konkretne metody leczenia i rehabilitacji przynoszą oczekiwane efekty. Nie są pomijane również osoby zdrowe. Stwierdzono bowiem, że badania jakości życia mogą być stosowane w profilaktyce i mogą pomóc w ocenie opieki zdrowotnej w poszczególnych regionach czy krajach. W medycynie jakość życia używana jest zamiennie z terminami takimi, jak satysfakcja z życia, szczęście, dobrostan. W psychologii z kolei termin „jakość życia” pojawił się, gdy zaczęto zadawać sobie pytania na temat sensu ludzkiego życia, jego wyjątkowości. Stosowano zamiennie terminy „bezpieczeństwo”, „niezawodność” czy „efektywność”. Częstsze zainteresowanie jakością życia spowodowało zagłębianie się w system wartości, postawy człowieka wobec życia oraz jego problemy moralne i światopoglądowe. Badanie nad jakością życia i czynnikami, jakie na nią wpływają, skupia się na porównaniu subiektywnych odczuć z obiektywnymi warunkami. Socjologia jakości życia doszukuje się w obrębie stosunków społecznych. Termin ten definiuje co najmniej czterema sposobami. Metoda pierwsza określa jakość życia jako wysoki poziom konsumpcji dóbr materialnych, co spowodowane jest rozwinięciem przemysłu, postępem technicznym. Kolejna metoda traktuje jakość życia jako pojęcie wielowymiarowe skupiające się na dobrobycie społecznym, także związanym z konsumpcją dóbr i usług. Trzeci sposób charakteryzuje jakość życia jako sposoby zaspokajania różnych potrzeb człowieka. Z kolei metoda czwarta skupia się na konkretnych zainteresowaniach: ,,Jakość życia w tym rozumieniu jest pewną kategorią symboliczną niedającą się zoperacjonalizować i zastosować w badaniach empirycznych” (8).

Jakość życia pojmowana jest bardzo szeroko, uwzględniając wiele aspektów egzystencji. Według badaczki Krystyny de Walden-Gałuszko (9) jakość życia to dokonanie w określonym czasie oceny własnego życia. Przeanalizowanie życia pod kątem wyznawanych wartości i porównanie stanu rzeczywistego z wymarzoną wersją. Z kolei Kolman (10) uważa jakość życia za poziom zaspokojenia potrzeb człowieka, zarówno materialnych, jak i duchowych. Określenie stopnia spełnienia oczekiwań jednostki w codziennym życiu. Jednak najbardziej powszechna definicja została stworzona przez WHO w 1993 roku i mówi, że jakość życia to ,,(...) spostrzeganie przez osobę własnej sytuacji życiowej w kontekście uwarunkowań kulturowych, systemu wartości oraz związku ze swoimi celami, normami i zainteresowaniami” (11).

Na jakość życia ma wpływ wiele czynników, które ulegają zmianie wraz z rozwojem człowieka. Różnią się one w zależności od wieku czy indywidualnych uwarunkowań człowieka. Ze względu na starzejące się społeczeństwo zaczęto zwracać szczególną uwagę na poziom dobrego samopoczucia fizycznego, psychicznego i emocjonalnego. Wśród osób starszych głównymi czynnikami mającymi wpływ na jakość życia z pewnością są: zdrowie fizyczne, sytuacja materialna, relacje rodzinne i społeczne, brak dyskryminacji oraz organizowanie wolnego czasu. Osoby po 65. roku życia jakość życia warunkują od poziomu samodzielnego funkcjonowania fizycznego, emocjonalnego i społecznego. Okres starości, a także wcześniejsze fazy życia wiążą się z zadaniami rozwojowymi, którym należy sprostać w celu zadbania o jakość życia. Niewypełnienie ich może skutkować negatywnym spojrzeniem na proces starzenia się. Duży wpływ na jakość życia w okresie starości ma wcześniejszy charakter życia. Jak człowiek radził sobie w poszczególnych sytuacjach, jaki styl życia prowadził. Niektórzy naukowcy uważają obraz starości jako odzwierciedlenie dotychczasowego życia jednostki.

Ocena poczucia samotności i wybranych uwarunkowań poczucia samotności oraz ocena związku pomiędzy poczuciem samotności a jakością życia wśród osób powyżej 65. roku życia.

Badania ankietowe przeprowadzono w kwietniu i maju 2018 roku wśród 100 osób powyżej 65. roku życia uczęszczających na spotkania w Uniwersytecie Trzeciego Wieku w Łęcznej, Klubu Aktywnego Seniora LSM w Lublinie oraz Klubu Seniora w Opolu Lubelskim. Udział w badaniu był dobrowolny i anonimowy, a uczestnicy wyrazili świadomą zgodę na udział w badaniu. Procedura badawcza była zgodna z wytycznymi obowiązującymi w Deklaracji Helsińskiej.

Dla celów badań stworzono kwestionariusz ankiety składający się z dwóch narzędzi standaryzowanych (Skali do pomiaru poczucia samotności de Jong Giervelda i WHOQOL--AGE) oraz pytań metryczkowych.

W celu oceny poczucia samotności zastosowano skalę do pomiaru poczucia samotności de Jong Giervelda, autorstwa de Jong Giervelda, Kamphuisa, w polskiej adaptacji Grygiela i wsp. (12). Narzędzie składa się z 11 twierdzeń, wśród których znajduje się 6 zdań negatywnie sformułowanych odnoszących się do braku satysfakcji z kontaktów społecznych oraz 5 twierdzeń do oceny satysfakcji z relacji interpersonalnych (pozytywnie sformułowane). Badany do każdego zdania ustosunkowuje się na 5-stopniowej skali: 1 – zdecydowanie tak, 2 – tak, 3 – ani tak ani nie, 4 – nie i 5 – zdecydowanie nie. Im wyższy wynik sumaryczny uzyskuje badany, tym cechuje go większe poczucie samotności. Skala charakteryzuje się dobrymi właściwościami psychometrycznymi (rzetelność, homogeniczność, trafność). Współczynniki wewnętrznej stabilności alfa Cronbacha skali jest wysoki i wynosi 0,89 (12).