Osoby niepełnosprawne to duża i zróżnicowana grupa społeczna. Łączy ich wysokie ryzyko wykluczenia społecznego (1, 2). Osoby niepełnosprawne z uwagi na dużą indywidualność są bardzo specyficzną grupą pracowników, która często napotyka na problemy związane z zatrudnieniem na polskim rynku pracy, pomimo uczestnictwa naszego kraju w strukturach Unii Europejskiej (3, 4). Niepełnosprawność nie jest niezdolnością do pracy i osoby niepełnosprawne sprawdzają się na rynku pracy, są dobrymi pracownikami. Jakość pracy nie odbiega od wydajności i sposobu prac osób pełnosprawnych. Jak wynika z dostępnych danych, w Polsce nadal osoby z niepełnosprawnością nie mają takich samych szans na zatrudnienie, jak osoby z pełną sprawnością, mimo ogromnych starań i nakładów ze strony państwa, które chce wyrównać ich szanse na rynku pracy (5). Może to wynikać zarówno z mniejszej wydajności, jak i niemożliwości wykonywania pracy na wszystkich stanowiskach przez osoby niepełnosprawne (6, 7). Niepełnosprawni, podobnie jak wszyscy inni, chcą podejmować pracę, stąd na zasadach równouprawnienia pragną korzystać z przywilejów konstytucyjnych (6, 7). Często kieruje nimi chęć do samodzielnego zaspokajania swoich potrzeb w możliwie najwyższym stopniu i bycie pożytecznymi członkami społeczeństwa mającymi swój osobisty wkład w jego rozwój (8). Praca jest najlepszym sposobem przywracania osób niepełnosprawnych do normalnego życia, jest szansą na samodzielność i niezależność od innych. Często osoby niepełnosprawne są bardzo wartościowe, dobrze wykształcone, wrażliwe. Ze względu na różny poziom sprawności, w wielu przypadkach pozbawia się ich podstawowego prawa człowieka, jakim jest prawo do pracy, zagwarantowane przez Konstytucję (6). Praca zawodowa, oprócz zabezpieczenia finansowego, jest dla niepełnosprawnych formą integracji ze społeczeństwem, jest sposobem na odzyskanie wiary w siebie i osiągnięcie sukcesu w życiu osobistym. Rehabilitacja zawodowa (poprzez pracę) powinna być jednym z głównych priorytetów działania państwa na rzecz wsparcia osób niepełnosprawnych (9). Praca daje szansę na usamodzielnienie czy dowartościowanie się i uzyskanie lepszego standardu życia. Poprzez pracę osoby z niepełnosprawnością mogą się rozwijać i realizować swoje plany życiowe. Dzięki pracy zabezpieczają swój byt i czują się potrzebni, a poprzez wytwarzanie dóbr materialnych, naukowych lub kulturalnych przynoszą pożytek innym ludziom. Praca jest wartością samą w sobie i należy dążyć do tego, aby jak największa liczba osób niepełnosprawnych mogła pracować (10). Pomimo że od kilku lat obserwujemy w Polsce tendencję wzrostową w zatrudnianiu osób niepełnosprawnych oraz wzrastającą otwartość pracodawców w tym zakresie, to ciągle nie jest to sytuacja oczywista, kiedy osoba niepełnosprawna może podjąć pracę w zakresie odpowiadającym jej kondycji zdrowotnej. Nadal widoczne są bariery w postaci stereotypów i wyobrażeń o osobach niepełnosprawnych jako ludziach słabych, wymagających opieki, bez zauważania ich potencjału jako pracowników. Promowanie zatrudnienia osób niepełnosprawnych na otwartym rynku pracy nie oznacza zaniechania wsparcia czy likwidacji chronionego rynku pracy. Gdy zatrudnienie nie jest możliwe ani w warunkach rynku otwartego, ani w warunkach chronionych, wówczas osoba z niepełnosprawnością może ubiegać się o rentę z powodu niezdolności do pracy na zasadach uzyskiwania świadczeń rentowych. Niezdolność do pracy na podstawie orzeczenia może być stała lub czasowa i może stać się powodem do uzyskania renty lub emerytury z powodu niezdolności do pracy (11). Mając na uwadze dobro pracownika, czasem konieczna jest zmiana warunków pracy dla osoby z niepełnosprawnością w obrębie stanowiska lub zapewnienie pracy w warunkach chronionych. Niejednokrotnie zatrudnianie niepełnosprawnych nie wymaga dużych zmian organizacyjnych w obrębie stanowiska pracy, mimo wielu ograniczeń spowodowanych niepełnosprawnością. Przestawianie zatrudnienia osób niepełnosprawnych z chronionego na otwarty rynek pracy obejmuje m.in.: zapewnienie dostępu do poradnictwa i szkolenia zawodowego i odpowiednich usług związanych z zatrudnieniem oraz ochrona przed dyskryminacją na wszystkich etapach zatrudnienia (9).

Literatura nie opisuje jednoznacznie pojęcia „niepełnosprawności”. Powszechnie używaną definicją niepełnosprawności głównie dla celów przyznawania renty inwalidzkiej jest zapis z Ustawy z dnia 27 sierpnia 1997 roku o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych: „Niepełnosprawność – oznacza trwałą lub okresową niezdolność do wypełniania ról społecznych z powodu stałego lub długotrwałego naruszenia sprawności organizmu, w szczególności powodującą niezdolność do pracy” (12). Niepełnosprawność to także ograniczenie pełnienia ról społecznych (13). Mianem osoby niepełnosprawnej z punktu widzenia ograniczeń zawodowych oraz rehabilitacyjnych określa się „jednostkę, której zdolność do nauki i pracy została zmniejszona w stopniu wymagającym: odpowiedniego doboru rodzaju i form szkolenia zawodowego oraz doboru stanowiska pracy (...)” (14). Przyznanie osobom z niepełnosprawnością określonego stopnia wykorzystywane jest do przyznawania ulg i przywilejów z tytułu przynależności do określonej grupy niepełnosprawności. Ulgi mogą dotyczyć zniżek na przejazdy pociągiem, ułatwienia w dostępie do urzędów czy sklepów. Według Karty Praw Osób Niepełnosprawnych niepełnosprawni to „osoby, których sprawność fizyczna, psychiczna lub umysłowa trwale lub okresowo utrudnia, ogranicza lub uniemożliwia życie codzienne, naukę, pracę oraz pełnienie ról społecznych, zgodnie z normami prawnymi i zwyczajowymi, mają prawo do niezależnego, samodzielnego i aktywnego życia oraz nie mogą podlegać dyskryminacji” (7, 15, 16).

Według Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) niepełnosprawność to „każde ograniczenie bądź niemożność (wynikające z niesprawności) prowadzenia aktywnego życia w sposób lub zakresie uznawanym za typowe dla człowieka” (17). Lekki stopień niepełnosprawności przyznaje się osobom, które mają zmniejszoną sprawność organizmu, powodującą obniżenie umiejętności umożliwiających wykonywanie pracy w porównaniu do zdolności osób mających zbliżone kwalifikacje zawodowe (12). Osoby te mają pełną sprawność zarówno psychiczną, jak i fizyczną, natomiast wykonywanie zadań społecznych sprawia im trudności. Istnieje możliwość wspierania niepełnosprawności przedmiotami ortopedycznymi lub środkami pomocniczymi (12). Umiarkowany stopień niepełnosprawności oznacza naruszenie sprawności i funkcjonowania organizmu, z jednoczesnym określeniem zdolności albo niezdolności do pracy w warunkach gwarantujących ochronę, i wymaganie czasowej lub częściowej pomocy ze strony osób drugich w celu wykonywania określonych zadań społecznych (12, 18). Znaczny stopień niepełnosprawności oznacza naruszoną sprawność organizmu, sprawiającą, że osoba staje się niezdolna do wykonywania pracy albo ma zdolność do świadczenia pracy jedynie w warunkach zapewniających pełną ochronę, czyli w zakładach aktywizacji zawodowej lub zakładach pracy chronionej. Osobom z niepełnosprawnościami znacznie trudniej jest funkcjonować w życiu społecznym na zasadach równości z osobami pełnosprawnymi. Znacznie trudniej także pozyskać i utrzymać zatrudnienie, które traktowane jest jako forma rehabilitacji zawodowej (19). Zaliczenie osoby do znacznego albo umiarkowanego stopnia niepełnosprawności daje możliwość zatrudniania jej na zasadach otwartego rynku pracy, jednak wymaga przeobrażenia stanowiska pracy.

Niedostosowanie stanowisk pracy do możliwości niepełnosprawnych pracowników nie daje im szansy na pracę na otwartym rynku pracy, powoduje konieczność zatrudnienia ich w warunkach pracy chronionej. Istotne z punktu widzenia poszukiwania zarobkowania jest także zakwalifikowanie do grupy niezdolnych do podejmowania pracy zawodowej. „Niezdolną do pracy w rozumieniu ustawy jest:

– osoba, która całkowicie lub częściowo utraciła zdolność do pracy zarobkowej z powodu naruszenia sprawności organizmu i nie rokuje odzyskania zdolności do pracy po przekwalifikowaniu,

– osoba całkowicie niezdolna do pracy, która utraciła zdolność do wykonywania jakiejkolwiek pracy,

– osoba częściowo niezdolna do pracy, która w znacznym stopniu utraciła zdolność do pracy zgodnej z poziomem posiadanych kwalifikacji” (20).

W ostatnich latach coraz częściej poruszany jest temat zatrudnienia niepełnosprawnych na otwartym rynku pracy na zasadach równouprawnienia oraz zwiększania szans na podjęcie pracy, traktując pracę jako formę rehabilitacji zawodowej. Celem rehabilitacji zawodowej jest pomoc osobom niepełnosprawnym w pozyskaniu i utrzymaniu pracy zawodowej, w uzyskaniu awansu zawodowego po wcześniejszym przeprowadzeniu rozpoznania predyspozycji i możliwości człowieka (21).

W celu zapewnienia prawa do bezpiecznych i higienicznych warunków pracy polskie ustawodawstwo zostało dostosowane do przepisów unijnych, zgodnie z którymi ratyfikowano niektóre dokumenty unijne. Jednym z nich jest Europejska Karta Społeczna, która wśród licznych uregulowań szczególną ochroną obejmuje osoby niepełnosprawne, deklarując prawo osób niepełnosprawnych fizycznie lub umysłowo do szkolenia zawodowego, rehabilitacji oraz readaptacji zawodowej i społecznej (15). Konstytucja zapewnia dostęp do pracy: „Każdemu zapewnia się wolność wyboru i wykonywania zawodu oraz wyboru miejsca pracy” (6). Podstawą regulującą zagadnienia podejmowania pracy w Polsce są zapisy Kodeksu pracy zawarte w art. 10 §1 zakładające dla każdego prawo swobodnego wyboru pracy, także osobom z niepełnosprawnością (22). Zatrudnianie niepełnosprawnych niejednokrotnie wymaga od pracodawcy wielu zmian organizacyjnych i przystosowania stanowiska pracy do poziomu uszczerbku na zdrowiu, przez co może stanowić barierę i być powodem niepodejmowania się zatrudniania osób niepełnosprawnych. Obawy te wynikają często z braku wiedzy o możliwościach uzyskania dofinansowań na prowadzone poprawki stanowiska pracy (23).