Choroba wrzodowa żołądka to jedna z najczęstszych chorób górnego odcinka przewodu pokarmowego. Wielu pacjentów nie jest świadomych tego, jak poważne konsekwencje może mieć nieleczona choroba wrzodowa lub ostra postać tej choroby i że w jej leczeniu niezwykle ważną rolę odgrywa odżywianie. Poprzestając na leczeniu farmakologicznym, nie wprowadzamy zmian w swojej diecie. Zachowania te utrudniają leczenie, opóźniają czas wyzdrowienia oraz często nasilają objawy chorobowe.

„Wrzód żołądka jest to ubytek w ścianie żołądka, obejmujący błony: mięśniową i śluzową oraz tkankę podśluzową. Występuje on najczęściej na krzywiźnie mniejszej, rzadziej na tylnej ścianie żołądka, a najrzadziej w okolicy przedodźwiernikowej i podwpustowej” (1). W początkowym stadium choroby obserwuje się jedynie powierzchowne uszkodzenie błony śluzowej, tzw. nadżerkę. Wrzód rozwija się dopiero wtedy, gdy stworzą się sprzyjające ku temu warunki. Wówczas zmiana rozrasta się, a wnikając w głąb ściany żołądka, uszkadza coraz głębiej leżące warstwy oraz siatkę naczyń krwionośnych. Wrzód najczęściej nie przekracza średnicy 5-25 mm i składa się z kraterowatego zagłębienia otoczonego stanem zapalnym, a w jego zagłębieniu znajduje się ognisko martwicy skrzepowej. Błona śluzowa dzięki swoim dużym zdolnościom regeneracyjnym z łatwością radzi sobie z pojedynczymi zmianami. O chorobie wrzodowej mówi się dopiero wtedy, kiedy obserwuje się liczne, trudno gojące się uszkodzenia powodujące dolegliwości i powikłania. Nieleczone wrzody uszkadzając naczynia krwionośne, mogą wywołać krwotok lub w ostateczności doprowadzić do perforacji. Przenikając przez kolejne warstwy ściany żołądka, mogą spowodować przebicie do otrzewnej lub sąsiadujących narządów (2).

Choroba rozwija się stopniowo. Jej początkowy okres przypomina zaburzenia czynnościowe i często przebiega bez dolegliwości bólowych. Można zaobserwować zgagę, pieczenie lub odbijanie. Pacjenci skarżą się także na uczucie palenia w dołku podsercowym oraz zaparcia. Najczęstszym i najbardziej charakterystycznym objawem choroby wrzodowej jest jednak ból w nadbrzuszu, który jest uzależniony od spożywania posiłków. Chorobę wrzodową żołądka charakteryzuje ból pojawiający się bezpośrednio lub w krótkim czasie po posiłku, tzw. ból wczesny. Bóle te pojawiają się wskutek drażnienia owrzodzeń przez pokarm i wydzielający się sok żołądkowy. Mogą promieniować ku dołowi lub w kierunku klatki piersiowej, rzadziej w stronę pleców. Warto jednak pamiętać, że w 5-30% przypadków nie obserwuje się bólu, są to tzw. bezbólowe wrzody żołądka. Bólom często towarzyszą również inne objawy: nudności, odbijanie, zgaga i wymioty kwaśną treścią. Wymioty najczęściej przynoszą ulgę, jednak tylko przejściową. Do niecharakterystycznych objawów należą także utrata apetytu i nieregularne wypróżnienia. Niektórzy chorzy cierpią na zaparcia, u innych zdarzają się biegunki. Można zaobserwować również niesmak w ustach, nadmierne wydzielanie śliny, czkawkę oraz wzdęcia. Czasem chorzy pomimo niezmienionego apetytu ograniczają spożywanie pokarmów z obawy przed wystąpieniem bólu. Następstwem takiego postępowania jest zmniejszenie masy ciała, mogą również wystąpić ogólne osłabienie i zawroty głowy. W badaniu fizykalnym stwierdza się bolesność uciskową w dołku podsercowym. W zaawansowanym stadium choroby mogą pojawić się poważniejsze objawy, takie jak wymioty krwią, tzw. stolce smoliste, oraz niedokrwistość wywołana krwawieniem. Nagły, nieustępujący i bardzo silny ból w nadbrzuszu może świadczyć o perforacji wrzodu (2-4).

Przez lata wskazywano różne czynniki wpływające na rozwój choroby, m.in. czynniki genetyczne, palenie papierosów, alkohol w nadmiernych ilościach, leki, nieprawidłowy sposób odżywiania oraz stres. Obecnie za główną przyczynę choroby uznaje się obecność bakterii Helicobacter pylori w żołądku. Coraz częściej mówi się również o chorobie wrzodowej jako chorobie psychosomatycznej. Biorąc pod uwagę częstotliwość jej diagnozowania, bez wątpienia można ją zaliczyć do chorób cywilizacyjnych. Wpływają na nią czynniki, które nieodłącznie towarzyszą codziennemu życiu: nieodpowiedni styl życia, długotrwały stres czy ciągły pośpiech (5, 6).

Drugi w kolejności czynnik powodujący chorobę wrzodową to nadmierne stosowanie NLPZ (niesteroidowych leków przeciwzapalnych). Należą one do powszechnie dostępnych i najczęściej stosowanych leków i w przeciwieństwie do równie często nadużywanych antybiotyków NLPZ można nabyć bez recepty. Stosowane są w leczeniu bólu, głównie przewlekłego, co wiąże się z ich długotrwałym przyjmowaniem. Pomimo pomocy w niwelowaniu bólu, pozostawiają trwały ślad w organizmie człowieka. Niestety znany jest cały szereg skutków ubocznych nadużywania NLPZ, a największy wpływ mają na układ pokarmowy (7).

Od lat wskazywano używki jako czynniki zwiększające ryzyko powstania choroby wrzodowej. Zarówno palenie papierosów, jak i spożywanie alkoholu mają negatywny wpływ na błonę śluzową przewodu pokarmowego. Ułatwiają rozwój choroby wrzodowej oraz utrudniają leczenie, jednak nie powodują bezpośrednio choroby. Już od lat wiadomo, że u osób palących znacznie opóźnia się proces gojenia wrzodów. Z kolei zawarty w produktach alkoholowych etanol uszkadzając śluzówkę żołądka, doprowadza do zmniejszenia produkcji śluzu, który jest głównym czynnikiem ochronnym przewodu pokarmowego (2). Wspomina się również o predyspozycjach genetycznych oraz nieodpowiedniej diecie, która może zaostrzać przebieg choroby (5). Coraz częściej mówi się też o chorobie wrzodowej żołądka jako jednostce psychosomatycznej (8, 9).

Najważniejszym celem terapii jest postępowanie zapobiegające nawrotom choroby wrzodowej oraz dążenie do usunięcia czynników chorobotwórczych. Najwłaściwszym sposobem leczenia choroby wrzodowej jest leczenie zachowawcze. Obejmuje ono leczenie farmakologiczne, które jest wspomagane przez odpowiednią dietę oraz uregulowany tryb życia. Zaleca się unikanie produktów działających drażniąco na żołądek, a przede wszystkim tych, które wywołują lub nasilają dolegliwości. Informacje o znaczeniu diety w chorobie znajdujemy już w starszych źródłach. Wskazują one zasadniczą rolę żywienia, które ma przede wszystkim nie pobudzać nadmiernego wydzielania kwasu żołądkowego, nie drażnić błony śluzowej żołądka oraz działać leczniczo, a przy tym nie powodować utraty masy ciała. Poza odpowiednim doborem produktów istotną rolę odgrywają sposób przygotowania posiłków oraz temperatura spożywanych pokarmów (1, 2, 4).

Objawy choroby wrzodowej żołądka można całkowicie wyeliminować. W tym celu najważniejsza jest właściwie postawiona diagnoza. Zadaniem pacjenta jest odpowiednia postawa względem choroby – przestrzeganie zaleceń lekarskich oraz zmiana stylu życia i odżywiania. Znaczenie diety w leczeniu zmieniało się na przestrzeni lat. Kiedyś stanowiła szczególną rolę w leczeniu choroby wrzodowej żołądka, następnie ją całkowicie negowano. W chwili obecnej wiadomo, że odpowiednia dieta jest ważnym elementem wspomagającym leczenie, łagodzi dolegliwości, często powodując ich całkowite ustąpienie. Oczywistym jest, że w terapii najważniejsza jest eradykacja H. pylori, jednak ze względu na wzrastającą oporność bakterii na antybiotyki, odpowiednie postępowanie dietetyczne znów może odegrać fundamentalną rolę w leczeniu (2, 10).

Dieta w chorobie wrzodowej żołądka od lat opiera się na przyjętych zasadach. Przede wszystkim powinna dostarczać odpowiednią ilość energii i składników odżywczych, aby została utrzymana należna masa ciała u chorego. Zalecenia żywieniowe powinny być ustalane zgodnie z przyjętymi normami, indywidualnie dla każdego pacjenta. Zapobiegając utracie masy ciała, należy hamować nadmierne wydzielanie soku żołądkowego i w miarę możliwości działać leczniczo i osłaniająco na powstałe już zmiany w żołądku (1, 11).

Najważniejsze zasady diety w chorobie wrzodowej żołądka:

1. Posiłki powinny być spożywane regularnie, co 3-4 godziny, w niewielkich porcjach.

2. Ostatni posiłek powinien być spożywany przed snem.

3. Posiłki powinny być spożywane bez pośpiechu i zdenerwowania, ważne jest dokładne przeżuwanie kęsów pokarmu.

4. Pokarmy powinny być łatwostrawne, niedrażniące błony śluzowej żołądka, a także niedziałające pobudzająco na wydzielanie kwasu żołądkowego oraz dobrze przyswajalne.

5. Dania powinny mieć umiarkowaną temperaturę oraz powinny być świeżo przygotowywane.

6. Należy ograniczyć lub całkowicie wyeliminować spożycie soli oraz ostrych przypraw, jak również octu.

7. Należy unikać produktów bogatotłuszczowych, a spożycie tłuszczu nie powinno przekraczać fizjologicznego zapotrzebowania.

8. Należy ograniczyć spożycie błonnika oraz produktów o działaniu wzdymającym.

9. Należy zrezygnować ze wszelkich używek – kawa, alkohol, palenie tytoniu.

10. Należy unikać potraw smażonych, a posiłki przygotowywać zdrowszymi metodami obróbki.

11. Nie należy stosować niesteroidowych leków przeciwzapalnych.

12. Powinno się wyeliminować wszelkie napoje gazowane oraz zawierające kofeinę.

13. Leki należy popijać wodą niegazowaną (10-12).

Choroba wrzodowa żołądka posiada przewlekły charakter, a z powodu objawów klinicznych i dolegliwości doprowadza do znaczącego pogorszenia jakości życia. Dotychczas w trakcie terapii zalecano dietę łatwostrawną oraz eliminację wszystkich produktów drażniących i wzmagających wydzielanie żołądkowe. Obecnie coraz częściej zalecenia są bardziej sprecyzowane i indywidualne, gdyż nie u wszystkich chorych objawy kliniczne występują po tych samych pokarmach. Tolerancja różnych pokarmów w chorobach układu pokarmowego jest bardzo indywidualną sprawą, z tego względu należy unikać przede wszystkim tych pokarmów, które u danej osoby wywołują nieprzyjemne dolegliwości. Istotne jest, aby mimo ustąpienia objawów utrzymywać dietę przez dłuższy czas, gdyż szybka rezygnacja z dietoterapii może doprowadzić do nawrotu dolegliwości. Należy pamiętać, że choroba wrzodowa żołądka jest schorzeniem wieloletnim, a powstanie wrzodu trawiennego jest kilkutygodniowym zaostrzeniem choroby. Z tego względu odpowiednia dieta powinna być stosowana długotrwale, aby zapobiegać kolejnym zaostrzeniom i nawrotom choroby (1, 4, 10, 13).

Dieta powinna przynieść ulgę choremu, znacząco zmniejszając lub eliminując dolegliwości, takie jak bóle brzucha i objawy dyspeptyczne – odbijania, wzdęcia czy zgaga. Większość zaleceń dietetycznych pokrywa się z wytycznymi w chorobie refluksowej przełyku (13).