Badania dowodzą, że około 75. roku życia człowieka obserwuje się istotne zmniejszenie masy mózgu w porównaniu z osobami 20-30-letnimi. Dochodzi do znacznego zaniku substancji białej, spłaszczenia zakrętów i pogłębienia bruzd, poszerzenia komór bocznych i komory III, powiększenia przestrzeni podpajęczynówkowej. Obserwuje się pojawiające się także skupiska amyloidu i cechy zwyrodnienia włókienkowego (neurofibrylarnego) neuronów. Za obserwowane wraz z postępem procesu starzenia się pogorszenie sprawności motorycznej i funkcji poznawczych winą obarcza się przede wszystkim postępujące wraz ze zmianami morfologicznymi w ośrodkowym układzie nerwowym upośledzenie przewodnictwa cholinergicznego, dopaminergicznego, serotoninergicznego, zmniejszenie wydzielania melatoniny (1, 2).

Zmiany powstające w starzejącym się mózgu są następstwem patologicznych procesów: metabolicznych i zmienionego krążenia mózgowego. Zmiany te, a głównie ich rozległość, w konsekwencji powodują zaburzenia czynności mózgu i objawiają się głównie w pogorszeniu funkcji psychicznych. Badania dowodzą, że miażdżyca rozpoznawana jest w 75-79% przypadków u osób w wieku 86-91 lat. Niedostateczne ukrwienie mózgu w wyniku narastających procesów miażdżycowych jest częstą przyczyną pogorszenia zdolności umysłowych w wieku podeszłym. Ponadto mózg starszej osoby ma mniejszą zdolność adaptacji do zachodzących zmian środowiska wewnętrznego i zewnętrznego. Warto też podkreślić, że bardzo ważne jest i nie pozostaje bez wpływu na przebieg procesów biologicznych nastawienie psychiczne do upływającego czasu przez osoby w tej grupie wiekowej (1).

Ze względu na rodzaj przechowywanych treści spotyka się rozmaite klasyfikacje pamięci. I tak rozróżnia się pamięć werbalną (u człowieka) i niewerbalną, wiążąc każdą z nich z odmienną lokalizacją mózgową i odmiennym sposobem kodowania. Bardzo ogólny podział ze względu na przedmiot, którego dotyczy przechowywanie informacji, wiąże się z rozróżnieniem pamięci epizodycznej i semantycznej. Pamięć epizodyczna przechowuje dane o faktach jednostkowych rozgrywających się w danym miejscu i czasie, np. opisy obserwowanych zdarzeń, dane biograficzne. Cechą rejestrowanych faktów jest ich znaczna zmienność (3).

Pamięć semantyczna wiąże się ściśle z systemem słownym i jego specyficzną funkcją znaczeniowo-wyjaśniającą w poznawaniu rzeczywistości. Dane przechowywane w tej pamięci nie ograniczają się do faktów jednostkowych, lecz informują o tym, co jest wspólne bądź odmienne; są to prawa, formuły, kategorie.

Pomiędzy pamięcią epizodyczną i semantyczną istnieje wyraźny związek, nie funkcjonują one niezależnie od siebie (1).

Inny podział według podobnego kryterium to pamięć deklaratywna i proceduralna. Pamięć deklaratywna odnosi się do procesów zapamiętywania i wydobywania z pamięci, których dokonujemy świadomie. W jej obrębie wyróżnia się zwykle pamięć epizodyczną, doświadczoną subiektywnie jako uporządkowany w czasie ciąg zdarzeń, oraz pamięć semantyczną, hierarchicznie uporządkowaną, związaną z posiadaną przez osobę wiedzą. Pamięć proceduralna wiąże się z uczeniem się procedur, nawyków, adaptacji sensomotorycznych i nie musi być uświadamiana, aby przejawiać się w działaniu (3, 4).

Ze względu na trwałość przechowywania wyróżniamy pamięć krótko- i długotrwałą. Informacje docierające do człowieka na drodze zmysłowej są natychmiast grupowane na ważne i nieistotne. Te pierwsze trafiają do pamięci operacyjnej, gdzie następnie ulegają przetwarzaniu. Cechą charakterystyczną pamięci krótkotrwałej jest ograniczony czas przechowywania informacji, ze względu na który dzieli się ją dodatkowo na pamięć: ultrakrótką, bezpośrednią i wspomnianą już pamięć operacyjną (4). W celu zatrzymania nowych wiadomości niezbędne jest ich nieustanne powtarzanie. Skupienie uwagi na nieznanym dotąd problemie i stałe przywoływanie go w pamięci nazywa się powtarzaniem zachowującym. Dopiero proces wiązania nowego materiału ze zgromadzonymi w pamięci długotrwałej danymi (powtarzanie opracowujące) umożliwia pozostawienie w pamięci nowo nabytych informacji. Wiadomości zgromadzone w pamięci długotrwałej są w niej zatrzymywane na dłuższy czas. Podobnie jak pamięć krótkotrwała, pamięć długotrwała rozpościera się na kilka obszarów zapamiętywania (1-3). Również nastrój, który towarzyszył jakiemuś zajściu w przeszłości, zostaje utrwalony w tzw. pamięci emocjonalnej (4, 5). Przebieg ruchów, czyli tzw. wiedza motoryczna, i fakty werbalne są gromadzone i stale doskonalone na drodze ćwiczeń, w odmiennych miejscach mózgu. Stąd też wynika fakt, że możliwe jest wyuczenie się umiejętności motorycznych, przy równoczesnym, niemalże natychmiastowym zapominaniu podawanych informacji słownych. Zapominanie ma miejsce wówczas, gdy informacja wcześniej rzeczywiście istniejąca w pamięci w pewnym momencie staje się niedostępną (6).

Istnieje prawie całkowita zgodność co do tego, że trwałe przechowywanie informacji związane jest z chemicznymi lub strukturalnymi zmianami w mózgu. Kora okołowęchowa, znajdująca się w płacie skroniowym, warunkuje sprawne funkcjonowanie pamięci rozpoznawczej (deklaratywnej). Kora przedczołowa, w zależności od jej obszaru, odpowiada za pamięć operacyjną (kora przedczołowa grzbietowo-boczna) lub pamięć rozpoznawczą (kora przedczołowa brzuszna). Jądra podstawy, współpracujące z wyspecjalizowanymi obszarami korowymi, są istotne dla pamięci deklaratywnej, jednakże główną ich rolą jest formowanie pamięci proceduralnej. Wśród struktur warunkujących skuteczne zapamiętywanie znajdują się również ciało migdałowate oraz hipokamp, które zlokalizowane są w przyśrodkowej części płata skroniowego (6-9).

Bezpośrednia, aktywna działalność umysłowa, procesy świadome i procesy pamięci bezpośredniej – zarówno przechowywanie informacji sensorycznych, jak i pamięć krótkotrwała – odbywają się dzięki aktywności elektrycznej (10).

Proces zapamiętywania składa się z dwóch zasadniczych faz utrwalania wrażeń zmysłowych. Pierwszą stanowi pamięć świeża, która po okresie konsolidacji zamienia się w pamięć trwałą. Świeża pamięć polega na przechowywaniu w ośrodkowym układzie nerwowym śladów po działającym bodźcu. W tej fazie impulsy krążą przez wieloneuronalne łańcuchy obejmujące: twór siatkowy pnia mózgu, podwzgórze, ciało migdałowe, hipokamp, wzgórze i korę mózgu. Trwała pamięć powstaje w wyniku wielokrotnego przejścia przez te same synapsy impulsów krążących w wieloneuronalnych łańcuchach. Po przewodzeniu przez same synapsy w krótkim odcinku czasu wielu dziesiątków tysięcy impulsów następuje utorowanie dla nich drogi, co nosi nazwę konsolidacji pamięci (5).

Bez zdolności do przechowywania, a więc zatrzymywania w pamięci treści, człowiek nie znałby i nie pamiętał przeszłości (1).

Szczególnie charakterystyczną zmianą dla podeszłego wieku jest osłabienie zdolności zapamiętywania, a co za tym idzie – gromadzenia informacji. Ogólne pogorszenie pamięci zdarza się w rozmaitych chorobach. Osoby w wieku podeszłym często potrzebują więcej czasu na przyswojenie nowych wiadomości dotąd im nieznanych lub też na wyuczenie się nowych czynności. Sprawia im to często dużo trudu i wymaga dużego wysiłku. Osłabienie pamięci dotyczy przede wszystkim zdolności przypisywania i magazynowania nowych tzw. świeżych informacji, które po początkowym zakodowaniu w pamięci ultrakrótkotrwałej zostają w niej przetransformatowane, aby być dostępne w pamięci krótkotrwałej przez następne kilka godzin czy też dni. Wraz z wiekiem zdolność do takiej transformacji nowych informacji istotnie zmniejsza się. Natomiast informacje zmagazynowane wcześniej w tzw. pamięci długotrwałej pozostają w niej zakodowane, utrwalone i dostępne, dlatego też tak często zauważalna jest u osób w wieku podeszłym dominacja przypominania sobie zdarzeń głównie z dalekiej przeszłości. Należy podkreślić znaczenie pielęgnowania i podtrzymywania stałej aktywności umysłowej chorego np. poprzez uczenie się (3).

Dominowanie pamięci długoterminowej nad pamięcią krótkotrwałą u ludzi w wieku podeszłym często związane jest z retrospektywnym odbieraniem rzeczywistości przez tych ludzi. Wielu spośród dotychczasowych wykonywanych zadań osoby te nie mogą już wykonywać, liczne obszary życia są dla nich mniej dostępne, dlatego też egzystencja ich zaczyna się ograniczać do coraz węższego kręgu zainteresowań, przestają się interesować nowymi zajęciami czy też informacjami do nich dochodzącymi (4).