Joanna Synoweć1, Katarzyna Pogorzelczyk2, Marlena Robakowska3, Daniel Ślęzak4, Przemysław Żuratyński4, Klaudiusz Nadolny5, 6, Wioletta Mędrzycka-Dąbrowska7
Następstwa stosowania ogólnodostępnych niesteroidowych leków przeciwzapalnych (NLPZ)
The consequences of using widely available non-steroidal anti-inflammatory drugs (NSAIDs)
1Uniwersyteckie Centrum Kliniczne w Gdańsku 2Katedra i Klinika Medycyny Ratunkowej, Wydział Nauk o Zdrowiu z Oddziałem Pielęgniarstwa i Instytutem Medycyny Morskiej i Tropikalnej, Gdański Uniwersytet Medyczny 3Zakład Zdrowia Publicznego i Medycyny Społecznej, Katedra Medycyny Społecznej, Wydział Nauk o Zdrowiu z Oddziałem Pielęgniarstwa i Instytutem Medycyny Morskiej i Tropikalnej, Gdański Uniwersytet Medyczny 4Pracownia Ratownictwa Medycznego, Katedra i Klinika Medycyny Ratunkowej, Wydział Nauk o Zdrowiu z Oddziałem Pielęgniarstwa i Instytutem Medycyny Morskiej i Tropikalnej, Gdański Uniwersytet Medyczny 5Klinika Medycyny Ratunkowej, Wydział Nauk o Zdrowiu, Uniwersytet Medyczny w Białymstoku 6Katedra Ratownictwa Medycznego, Wyższ Szkoła Planowania Strategicznego w Dąbrowie Górniczej 7Zakład Pielęgniarstwa Anestezjologicznego i Intensywnej Opieki, Katedra Pielęgniarstwa, Oddział Pielęgniarstwa, Wydział Nauk o Zdrowiu z Oddziałem Pielęgniarstwa i Instytutem Medycyny Morskiej i Tropikalnej, Gdański Uniwersytet Medyczny
Streszczenie
Niesteroidowe leki przeciwzapalne (NLPZ) są powszechnie stosowane przez pacjentów na całym świecie. Przyczyniają się do tego ich ogólnodostępność oraz szerokie spektrum działania. Pacjenci bez trudu mogą dostać je w aptece czy drogerii, gdzie w tej ostatniej rzadko znajdzie się osoba z kwalifikacjami do udzielania rad dotyczących dawkowania leków. NLPZ najczęściej stosuje się w przypadku wystąpienia bólu, gorączki lub zapalenia. Wykorzystuje się je w takich schorzeniach, jak: reumatoidalne zapalenie stawów, stany zapalne w jamie ustno-gardłowej czy podczas leczenia przewlekłego bólu. Jednak najczęściej wykorzystuje się do domowego leczenia popularnych schorzeń, np. przeziębień.
Z drugiej strony NLPZ mogą wywołać wiele skutków niepożądanych. Niekorzystnie wpływają na układ pokarmowy, przyczyniają się do wystąpienia nadciśnienia tętniczego krwi, wykazują właściwości hepatotoksyczne, zaostrzają choroby dróg oddechowych, wywołują reakcje alergiczne, powodują powikłania hematologiczne. Do zdarzeń niepożądanych dochodzi zarówno wskutek przedawkowania leku, jak również niezależnie od przyjętej dawki. Celem przeglądu jest przedstawienie skutków ubocznych stosowania niesteroidowych leków przeciwzapalnych, jak również przedstawienie stanu świadomości Polaków na temat ich przyjmowania oraz jakie działania należy podjąć, aby zmniejszyć niekorzystne efekty zdrowotne związane z ich przyjmowaniem.
Summary
Nonsteroidal anti-inflammatory drugs (NSAIDs) are widely used throughout the world due to their wide availability and a broad range of effects. Patients have easy access to these drugs in pharmacies and cosmetic shops, with the latter ones rarely having personnel qualified to provide advice on dosage. NSAIDs are usually administered to manage pain, fever and inflammation. They are used for conditions such as rheumatoid arthritis, oropharyngeal inflammations or in the treatment of chronic pain. Nevertheless, they are most often used for home treatment of common conditions, such as cold.
However, NSAIDs can cause multiple adverse effects. They adversely affect the gastrointestinal tract, contribute to hypertension, show hepatotoxic properties, exacerbate respiratory diseases, induce allergies and haematological complications. Adverse effects may occur both due to overdose, as well as independently of the dose. The aim of this review is to present adverse effects of nonsteroidal anti-inflammatory drugs, the awareness of Poles concerning the use of NSAIDs, as well as measures to be taken in order to limit the adverse health consequences of the use of these drugs.
Wstęp
Praktycznie każda gospodyni domowa posiada w swojej apteczce takie leki, jak aspiryna czy ibuprofen. Podają je rodzinie w przypadku wystąpienia bólu głowy, gorączki czy bólu zęba. Czynią tak, ponieważ szybko przynoszą ulgę. Dodatkowo mogą zakupić je w markecie obok domu. Z tego względu niesteroidowe leki przeciwzapalne, bo o nich mowa, są najczęściej stosowanymi lekami na świecie. Udowodniono ich wysoką skuteczność w terapii przeciwbólowej i przeciwzapalnej. Dodatkowo część z nich jest dostępna bez recepty, co w dużej mierze przyczyniło się do ich popularności. Oszacowano, że dziennie na świecie korzysta z nich 30-50 milionów osób (1).
Zazwyczaj użytkownicy sami dobierają sobie częstotliwość i dawkę przyjęcia leków bez recepty. Ze względu na ich ogólnodostępność oraz przystępność brane są z różnych, często błahych powodów. Nadużywanie niesteroidowych leków przeciwzapalnych może powodować wiele skutków niepożądanych. Celem pracy jest przedstawienie tego zagadnienia i ocena możliwości redukcji szkód na podstawie przeprowadzonego przeglądu literatury specjalistycznej.
Mechanizm działania niesteroidowych leków przeciwzapalnych (NLPZ)
Mechanizm działania NLPZ opiera się na blokowaniu cyklooksygenaz (COX). Odpowiadają one za syntezę prostanoidów z kwasu arachidonowego. Z kolei ten związek uwalniany jest przez fosfolipazę A2 z fosfolipidów błon komórkowych. Wyróżniono dwa rodzaje tego enzymu: zawsze występującą konstytutywną COX-1 oraz indukowaną COX-2. Pierwsza z nich syntetyzuje prostaglandyny, które pełnią funkcje fizjologiczne. COX-2 odpowiada za syntezę prostaglandyn pozapalnych w miejscu zapalenia. Działanie przeciwbólowe, przeciwgorączkowe i przeciwzapalne standardowych niesteroidowych leków przeciwzapalnych wynika właśnie z blokowania COX-2. Z kolei za działania niepożądane (np. zaburzenie przepływu krwi, uszkodzenie błony śluzowej żołądka, deregulację funkcjonowania trombocytów) odpowiada hamowanie fizjologii COX-1. Większość klasycznych NLPZ w podobny sposób blokuje aktywność COX-1 i COX-2 (2). To właśnie one są w ogólnodostępnej sprzedaży. Preferencyjne inhibitory, które w różny sposób oddziałują na powyższe enzymy, należą do środków specjalistycznych, przepisywanych na receptę.
Rodzaje NLPZ
Niesteroidowe leki przeciwzapalne to grupa specyfików o zróżnicowanej budowie chemicznej oraz niejednorodnym zastosowaniu. Pomimo tego wiążą je co najmniej trzy istotne cechy wspólne:
– identyczne właściwości farmakologiczne,
– bliźniaczy podstawowy mechanizm działania,
– podobne skutki uboczne.
Ze względu na ich rozległość, NLPZ dzieli się na mniejsze podgrupy. Podział ze względu na budowę chemiczną przedstawia tabela 1.
Tab. 1. Podział NLPZ ze względu na budowę chemiczną (1)
| Grupa NLPZ | Substancje czynne | Przykłady preparatów |
| salicylany | kwas acetylosalicylowy,
salicylamid | Aspirin, Acard, Polocard, Polopiryna, Acesan, Aspifox, Cardio 81, Salpirin, Lecardi, Cholinex, Sachol, Scorbolamid, Reumosol |
| pochodne kwasu indolooctowego | indometacyna,
acematacyna,
tolmetyna | Metinodol, Indocollyre |
| pochodne kwasu fenylooctowego | aceklofenak,
diklofenak,
fenklofenak | Diclac, Akis, Majamil, Dicloziaja, Itami, Biofenac |
| pochodne kwasu fenylopropionowego | ibuprofen,
naproksen,
fenbufen,
fenoprofen,
ketoprofen | Ibum, Ibufen, Nurofen, Modafen, Kidofen, Busofem, Abfen, Emochol, Neoxen, Ketonal, Profenid, Fastum, Ultrafastin |
| pochodne kwasu fenamowego | kwas mefenamowy,
kwas meklofenamowy | Mefacit |
| pochodne kwasów enolowych | oksykamy (piroksykam, izoksykam, tenoksykam),
pirazolidynodiony (fenylobutazon, oksyfenbutazon) | Piroxicam, Jelfa, Celomix, Aglan, Butapirazol |
Kolejnym podziałem, istotnym dla klinicystów, jest ten ze względu na zdolność do blokowania danych izoenzymów COX. Przedstawia się następująco (3):
– nieselektywne COX-1 (czyli klasyczne NLPZ) – wykazują większe powinowactwo do COX-1, a zarazem mniejsze do COX-2. Do tej grupy zaliczają się: ibuprofen (najwyższe powinowactwo do COX-2), ketoprofen, diklofenak, naproksen (pośrednie powinowactwo do COX-2), kwas acetylosalicylowy (ASA) w standardowej dawce, indometacynę (najmniejsze powinowactwo do COX-2) i piroksykam,
– selektywne COX-1 – kwas acetylosalicylowy w dawce kardiologicznej (75-150 mg),
– selektywne COX-2 (koksyby) – posiadają 200 lub więcej razy wyższe powinowactwo do COX-2 niż do COX-1. Są to rofekoksyb i celekoksyb,
– preferencyjne COX-2 – wykazują większe powinowactwo do COX-2 niż COX-1, np. meloksykam, nimesulid.
Zastosowanie niesteroidowych leków przeciwzapalnych
NLPZ najczęściej stosuje się w przypadku wystąpienia bólu, gorączki lub zapalenia. Przeciwbólowo i przeciwzapalnie wykorzystuje się w reumatologii takie lekarstwa, jak: ibuprofen, nabumeton, koksyby czy diklofenak. Przepisuje się je pacjentom z chorobą zwyrodnieniową stawów, reumatoidalnym zapaleniem stawów, ostrym napadem dny moczanowej, gorączką reumatyczną, młodzieńczym przewlekłym zapaleniem stawów oraz z innymi seronegatywnymi spondyloartropatiami (4). Ich skuteczność jest szacowana na 50-70% (5). Przełomowym wydarzeniem w dziedzinie reumatologii było wprowadzenie indomecyny w 1963 roku, która wykazuje silne działanie przeciwzapalne i przeciwbólowe. Była ona klinicznym standardem dla nowych leków przez ponad 20 lat. Wykorzystywano ją również w badaniach farmakologicznych i biochemicznych. Dodatkowo stosuje się ją w neonatologii, by zamknąć hemodynamicznie istotne przetrwałe przewody tętnicze u wcześniaków (4).
NLPZ wykorzystuje się również w miejscowym leczeniu zmian przeciążeniowych, urazowych, zapalnych tkanek okołostawowych i mięśni oraz podczas leczenia stanów zapalnych w jamie ustno-gardłowej. W tym celu wykorzystuje się m.in. benzydaminę (6).
Omawiane specyfiki bardzo często stosuje się jedynie przeciwbólowo. Dzieje się tak w przypadku bóli po ekstrakcji zębów, bólów pourazowych i mięśniowych, w zespołach korzeniowych, nerwobólach, kolce nerkowej i wątrobowej, dyskopatiach, bólach miesiączkowych oraz migrenowych. Niesteroidowe leki przeciwzapalne znalazły się też na pierwszym szczeblu drabiny analgetycznej uśmierzenia bólu przewlekłego. Podczas stosowania NLPZ u chorych z bólem przewlekłym należy pamiętać o kilku wytycznych. Należy przyjmować je w możliwie najmniejszej dawce. Podczas podawania pacjentom tych środków trzeba pamiętać o możliwości zakupu przez nich leku bez recepty. O rodzaju stosowanych środków decydują obciążenia pacjenta, np. podczas ryzyka sercowo-naczyniowego lekiem pierwszego wyboru jest naproksen (7). Dodatkowo w terapii skojarzonej opioidami lub paracetamolem pozwalają zredukować dawkę tych pierwszych o ok. 30-50%. Dzięki temu pacjenci unikają takich skutków ubocznych, jak: nudności, wymioty, senność, zawroty głowy, zaparcia (8).
Niesteroidowe leki przeciwzapalne charakteryzują się innymi, pozacyklooksygenazowymi mechanizmami, które umożliwiają uśmierzanie bólu i łagodzenie stanów zapalnych (9):
– piroksykam, kwas acetylosalicylowy, meloksykam, diklofenak, kwas mefenamowy, ketoprofen, indometacyna – opóźnianie przechodzenia leukocytów przez ścianę naczynia do punktu zapalnego w tkankach,
– nimesulid – redukowanie produkcji wolnych rodników oraz zmniejszanie przylegania neutrofilów do śródbłonka, obniżanie stężenia cytoplazmatycznych metaloprotein, modulowanie aktywności receptorów dla glikokortykosteroidów,
– ketoprofen, kwas acetylosalicylowy, naproksen – zmniejszanie aktywności elestazy produkowanej przez neutrofile w miejscu zapalenia,
– lornoksykam – blokowanie produkcji interleukiny 6 oraz 1, TNF-alfa i silne hamowanie iNOS.
Skutki niepożądane
Powyżej zamieściliśmy fragment artykułu, do którego możesz uzyskać pełny dostęp.
Mam kod dostępu
- Aby uzyskać płatny dostęp do pełnej treści powyższego artykułu albo wszystkich artykułów (w zależności od wybranej opcji), należy wprowadzić kod.
- Wprowadzając kod, akceptują Państwo treść Regulaminu oraz potwierdzają zapoznanie się z nim.
- Aby kupić kod proszę skorzystać z jednej z poniższych opcji.
Opcja #1
29 zł
Wybieram
- dostęp do tego artykułu
- dostęp na 7 dni
uzyskany kod musi być wprowadzony na stronie artykułu, do którego został wykupiony
Opcja #2
69 zł
Wybieram
- dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
- dostęp na 30 dni
- najpopularniejsza opcja
Opcja #3
129 zł
Wybieram
- dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
- dostęp na 90 dni
- oszczędzasz 78 zł
Piśmiennictwo
1. Samborski W, Filipiak K, Kaczmarczyk J, Tykarski A: Niesteroidowe leki przeciwzapalne a powikłania sercowo-naczyniowe i gastroenterologiczne – algorytm wyboru. Chor Serca Naczyń 2016; 13(4): 257-264.
2. Gadomski A: Niesterydowe leki przeciwzapalne w domowej apteczce. Med Rodz 2006; 2: 37-40.
3. Kostka-Trąbka E, Woroń J: Interakcje leków w praktyce klinicznej. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2006.
4. Międzybrodzki R: Kierunki poszukiwań i zastosowanie niesteroidowych leków przeciwzapalnych. Post Hig 2004; 58: 438-448.
5. Wisłowska M: Przewlekłe stosowanie NLPZ – zagrożenia, potencjalne powikłania. Med Rodz 2004, 1: 22-26.
6. Gumułka W: Podręczny leksykon leków. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2004.
7. Gajewski P: Stosowanie niesteroidowych leków przeciwzapalnych u chorych z przewlekłymi zespołami bólowymi. Pol Arch Med Wew 2013; 123: 433-435.
8. Dobrogowski J, Wordliczek J: Medycyna bólu. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2004.
9. Woroń J: Racjonalne stosowanie niesteroidowych leków przeciwzapalnych w terapii bólu; https://www.mp.pl/bol/wytyczne/90989,racjonalne-stosowanie-niesteroidowych-lekow-przeciwzapalnych-w-terapii-bolu (dostęp z dnia: 26.07.2018).
10. Masełbas W: Działania niepożądane leków: definicje, przyczyny, podział. [W:] Łagocka I, Maciejczyk A (red.): Nadzór nad bezpieczeństwem farmakoterapii. Pharmacovigilance, Warszawa 2008: 67-86.
11. Ustawa z dnia 6 września 2001 r. Prawo farmaceutyczne. Dz. U. 2001, nr 126, poz. 1381 z późn. zm.
12. Wieja-Hojeńska A, Łapiński Ł: Niepożądane działania leków – rodzaje, podział, przyczyny i skutki ekonomiczne. Farm Pol 2010; 66(4): 275-288.
13. Jonas K: W jaki sposób niesteroidowe leki przeciwzapalne wpływają na ryzyko rozwoju nadciśnienia tętniczego? https://kardiologia.mp.pl/publikacje/nowe-wyniki-badan/172177,w-jaki-sposob-niesteroidowe-leki-przeciwzapalne-wplywaja-na-ryzyko-rozwoju-nadcisnienia-tetniczego (dostęp z dnia: 26.07.2018).
14. Włoch-Kopeć D: Czy niesteroidowe leki przeciwzapalne są bezpieczne dla układu sercowo-naczyniowego? https://www.mp.pl/artykuly/74133,czy-niesteroidowe-leki-przeciwzapalne-sa-bezpieczne-dla-ukladu-sercowo-naczyniowego (dostęp z dnia: 27.07.2018).
15. Makowska J, Brzezińska-Pawłowska O: Nadwrażliwość na leki z grupy niesteroidowych leków przeciwzapalnych; https://www.mp.pl/reumatologia/smr-ptr/artykuly/137708,nadwrazliwosc-na-leki-z-grupy-niesteroidowych-lekow-przeciwzapalnych (dostęp z dnia: 27.07.2018).
16. Reguła J, Wocial T, Kraszewska E, Butruk E: Stosowanie niesteroidowych leków przeciwzapalnych w Polsce – badanie ankietowe u 38 tysięcy chorych. Gastroenterol Klin 2011; 3(2): 72-78.
17. Szpringer M, Olędzka M, Kosecka J et al.: Stosowanie leków dostępnych bez recepty i suplementów diety przez osoby dorosłe z województwa świętokrzyskiego. Med Og Nauk Zdr 2015; 12(2): 163-167.
