Palenie tytoniu stanowi nadal olbrzymi problem na całym świecie. Od czasu, gdy załoga wyprawy Kolumba przywiozła tytoń do Europy, liczba palących systematycznie rosła, a palenie było w tamtym czasie polecane jako metoda leczenia (1). Przełom nastąpił po ogłoszeniu w 1964 roku Raportu Naczelnego Lekarza USA pt. „Palenie a zdrowie” (2).

Raport Światowej Organizacji Zdrowia, opublikowany w 2008 roku (3), już na samym wstępie przekazuje informację o tym, że palenie tytoniu zabiło w XX wieku 100 milionów ludzi, a w XXI wieku liczba ta może sięgnąć miliarda. Wiedza o szkodliwości palenia jest powszechna, a 75% palaczy jest świadomych zagrożenia i chce zerwać z nałogiem (4). Niestety, tylko 2-3% jest w stanie rzucić palenie wyłącznie dzięki silnej woli. Pozostali muszą wspomagać się rozmaitymi metodami.

Polska jest jednym z krajów, w których w połowie lat 70. codziennie paliło 65% mężczyzn, a wśród kobiet odsetek ten rósł, osiągając w latach 80. 32% (5). Od początku lat 80. odsetek osób palących zaczął się zmniejszać, osiągając w drugiej dekadzie XXI wieku poziom 27%. Silny pod koniec XX wieku trend spadkowy uległ zahamowaniu i na przełomie stuleci odsetek osób palących ustabilizował się.

Państwa na całym świecie próbują walczyć z tą epidemią. Wprowadzane są rozmaite odgórne ograniczenia, takie jak zakaz palenia w restauracjach, barach i innych miejscach publicznych. Nakładane są także coraz wyższe podatki, które stanowią kilkadziesiąt procent ceny wyrobów tytoniowych. To powoduje jednak poszerzanie się szarej strefy i czarnego rynku, a więc skuteczność tego rozwiązania jest ograniczona. Co istotne, wprowadzenie opakowań bez oznaczenia marki oraz wdrożenie Dyrektywy Tytoniowej spowodowały efekt odwrotny – wzrost odsetka palących w Wielkie Brytanii z 16,1 do 16,8%, podczas gdy po boomie e-papierosowym (2012-2013) zauważono zdecydowany spadek z 20,4 do 16,1% (6).

Już od kilkudziesięciu lat z epidemią palenia tytoniu walczą specjaliści ochrony zdrowia. Jedną z najprostszych metod są infolinie telefoniczne oraz miejsca, w których osoba chcąca rzucić palenie może uzyskać specjalistyczne wsparcie. Samo doradztwo jednak zazwyczaj nie wystarcza, w większości przypadków niezbędne jest jednoczesne stosowanie innych metod, głównie farmakologicznych. Najpopularniejszą z nich jest nikotynowa terapia zastępcza (NTZ). W tym przypadku osoba, u której obserwuje się syndrom odstawienia, posiłkuje się produktem zawierającym nikotynę farmakopealną, bez balastu, jaki niesie ze sobą dym tytoniowy. Na rynku dostępne są rozmaite środki OTC, takie jak: gumy, pastylki do ssania, plastry nikotynowe, spraye do nosa czy inhalacji doustnych. Oprócz tego dopuszczone do użycia są środki niezawierające nikotyny, ale inne substancje czynne, takie jak dostępna bez recepty cytyzyna (preparaty Tabex i Desmoxan), a także wydawane z przepisu lekarza bupropion (Zyban, Wellbutrin XR) oraz wareniklina (preparat Champix/Chantix). Związki te są częściowymi agonistami receptorów nikotynowych, w efekcie powodują osłabienie głodu nikotynowego (7-9). Współcześnie, oprócz omówionych metod, na świecie znany jest też tytoń bezdymny, którego typowym przedstawicielem jest snus (a także polska tabaka), papierosy elektroniczne oraz tzw. wyroby nowatorskie typu heat-not-burn (10). Snus jest używką popularną w Skandynawii, ale jego sprzedaż jest zakazana w krajach Unii Europejskiej, w tym w Polsce (11, 12).

Niestety, w przeciwieństwie do Wielkiej Brytanii, gdzie wszelkie metody redukcji szkód spowodowanych paleniem tytoniu mają dziś wsparcie ze strony państwa, polskie instytucje wypowiadają się negatywnie o takich metodach, jak używanie e-papierosów czy nowatorskich produktów tytoniowych (tzw. heat-not-burn). Takie stanowisko przedstawiono w czasie procedowania polskiej implementacji unijnej dyrektywy tytoniowej (TPD), w ramach której wprowadzono dodatkowe zaostrzenia przepisów. Najbardziej dotkliwymi są całkowity zakaz sprzedaży na odległość (w tym przez internet) oraz sprzedaży transgranicznej. Wydaje się, że nie można dłużej czekać. Na szczęście produkty o zdecydowanie niższej szkodliwości są legalnie dostępne na rynku, dlatego powinny zostać włączone do zestawu środków zalecanych. W większości pracownicy ochrony zdrowia mają wystarczającą wiedzę na temat NTZ, ponieważ te produkty są dostępne na rynku od wielu lat. Niestety, wiedza o nowszych metodach nie jest jeszcze rozpowszechniona. W większości nawet lekarze czy pielęgniarki pytani o e-papierosy czy produkty HnB udzielają informacji w oparciu o popularny przekaz medialny. Zgodnie z nim płyny używane w e-papierosach to „sama chemia”, a do tego tak naprawdę nie wiadomo, z czego one się składają. Kreowany w mediach negatywny przekaz jest przenoszony do miejsc, w których osoby pragnące rzucić palenie poszukują fachowej pomocy. Taka sytuacja nie jest polską specyfiką. Bardzo podobnie jest w większości krajów, w tym także w USA. W 2016 roku badania przeprowadzone tam wśród osób doradzających telefonicznie w kwestii rzucania palenia pokazały, że 70% z nich uznaje EIN za nieefektywny sposób rzucania palenia. W efekcie tylko 4% spośród ponad 400 ankietowanych polecało EIN jako środek wspomagający walkę z nałogiem (13). Najnowsze badanie przeprowadzone w południowej Kalifornii i obejmujące grupę 17 lekarzy o różnym stażu wykazało z kolei, że większość z nich zwraca uwagę na sprzeczne informacje o EIN dostępne w mediach i źródłach fachowych, dlatego wielu z nich nie zaleca swoim pacjentom tego sposobu wspomagania rzucania palenia (14). Na tym tle chlubnym wyjątkiem jest Wielka Brytania, gdzie pracownicy ochrony zdrowia mają dostęp do rozsądnej informacji na temat produktów o niższej szkodliwości, w tym także EIN. Biorą w tym udział organizacje rządowe, a przykładem jest raport specjalnej komisji Izby Gmin Parlamentu Brytyjskiego, który ukazał się w sierpniu 2018 roku (15).

Jako chemik i dziennikarz naukowy zajmujący się od ponad 9 lat wszystkim, co dotyczy papierosów elektronicznych, proponuję, aby pracownicy ochrony zdrowia, którzy stykają się z ludźmi poszukującymi rad odnośnie rzucania palenia, przyswoili sobie minimum podstawowych informacji, które pomogą im w pracy.

Używając e-papierosa, nie palimy. Spalanie to konkretny proces chemiczny wiążący się z utlenianiem, skutkującym powstawaniem tysięcy związków chemicznych, z których najprostsze to dwutlenek węgla (produkt całkowitego spalania związków organicznych) oraz szczególnie niebezpieczny tlenek węgla (16). Ten ostatni wiążąc się z hemoglobiną, tworzy karboksyhemoglobinę, co z kolei skutkuje upośledzeniem zdolności do przenoszenia tlenu przez krew (17). W przypadku wapowania (tak w żargonie nazywa się czynność używania EIN) nie powstaje żaden z tych związków. Dym tytoniowy zawiera tysiące rozmaitych składników, z których wiele ma właściwości toksyczne, a co najmniej kilkadziesiąt to związki o działaniu kancerogennym. Tymczasem podczas używania e-papierosa zostaje wygenerowany aerozol, w skład którego wchodzi maksymalnie kilkadziesiąt związków, przy czym żaden z nich nie osiąga stężeń uznanych za niebezpieczne. Informacje medialne dotyczące obecności kancerogenów w tym aerozolu praktycznie zawsze pomijają jedną z najważniejszych rzeczy, a mianowicie ich stężenie. Wiemy jednak już od czasów Paracelsusa, że tylko dawka stanowi o truciźnie.

W dymie tytoniowym obecny jest jeszcze jeden istotny czynnik, który zdecydowanie wpływa na właściwości uzależniające nikotyny. Są to inhibitory monoaminooksydazy (MAO), przede wszystkim harman i norharman. Według wielu badań to właśnie one w połączeniu z samą nikotyną powodują, że bardzo szybko można się uzależnić od palenia (18-20). Podobną rolę w dymie tytoniowym pełni aldehyd octowy, który powstaje jako produkt uboczny spalania cukru dodawanego do tytoniu papierosowego (21). W aerozolu generowanym w normalnych warunkach przez e-papierosy inhibitory MAO nie występują, dlatego ich bardzo niewielki potencjał uzależniający jest zbliżony do gum czy plastrów nikotynowych.

E-papieros to w założeniu bardzo proste urządzenie. Jego zadaniem jest przekształcenie liquidu w aerozol wdychany przez użytkownika. Niezależnie od modelu składa się on z zasilania (zwykle jest to niewielki akumulator), elektroniki sterującej oraz atomizera. Ta ostatnia część to zbiorniczek na liquid i umieszczona w nim wymienna grzałka. Do atomizera przymocowany jest ustnik. Istnieją też e-papierosy jednorazowe, które po wykorzystaniu po prostu się utylizuje. Mogą one być przydatne do tego, aby zapoznać się z tą technologią, dlatego zalecane są dla osób początkujących. Ich dodatkową zaletą jest niska cena, odpowiadająca mniej więcej jednej paczce papierosów konwencjonalnych (22).