Każdego dnia człowiek konfrontowany jest z kultem młodości. Media społecznościowe, telewizja i prasa narzucają stosunkowo ujednolicony model wyglądu: piękne ciało, zdrowy tryb życia i przede wszystkim nieskazitelna cera. Specjaliści z dziedzin, takich jak: chirurgia plastyczna, medycyna estetyczna oraz kosmetologia, robią wszystko, by zaspokoić wszelkie potrzeby klientów (1).

Zabiegi oparte zarówno na AHA (alfa-hydroksykwasy, ang. alfa-hydroxyacids), BHA (beta-hydroksykwasy, ang. beta-hydroxyacids), jak i PHA (polihydroksykwasy, ang. polihydroxyacids) są jednymi z najczęściej wybieranych zabiegów kosmetycznych ze względów bezpieczeństwa stosowania, skuteczności działania i szybkości wykonywania zabiegu (2). Różnorodność właściwości hydroksykwasów pozwala na stosowanie ich w celu niwelowania objawów wielu chorób i problemów natury estetycznej. Głównymi celami są: terapia anti-age (m.in. kwas trójchlorooctowy, retinol), walka z trądzikiem pospolitym (np. kwas migdałowy, salicylowy, glikolowy) oraz usuwanie przebarwień (kwas mlekowy, retinol, kwas fitowy) (3). Wychodząc naprzeciw potrzebom rynku, powstają coraz to nowsze mieszanki kwasów oraz nośniki i bazy, które zapewniają ich bezpieczne i skuteczne stosowanie, oraz bardziej szczegółowo badane są działania kwasów już wykorzystywanych.

Kwas azelainowy (ang. azelaic acid ? AzA) ostatnimi laty zyskał na popularności nie tylko w medycynie, ale również w kosmetologii. Jego szerokie spektrum działania i bezpieczeństwo użycia (brak działania fotouczulającego oraz fototoksycznego) sprawia, że cenią go zarówno kosmetolodzy, jak i klienci. Działanie antybakteryjne, przeciwzapalne i zmniejszające nadmierną keratynizację umożliwia walkę z trądzikiem pospolitym oraz trądzikiem różowatym, a hamowanie melanogenezy pozwala pozbyć się przebarwień. Brak agresywnego działania na skórę sprawia, że nadaje się również do skór reaktywnych i wrażliwych (4).

Ten dwukarboksylowy kwas znaleźć można w produktach aptecznych, kosmetykach pielęgnacyjnych i w produktach przeznaczonych do użytku profesjonalnego, a wiedza o możliwościach i ograniczeniach jego stosowania jest dla kosmetologa nieodzowna.

Celem pracy było przedstawienie potwierdzonych naukowo możliwości, jakie daje terapia kwasem azelainowym i spektrum zmian skórnych, które mogą być niwelowane dzięki jego zastosowaniu.

Dokonano przeglądu piśmiennictwa naukowego z zasobów bibliotecznych Akademii Wychowania Fizycznego w Krakowie oraz bazy danych PubMed. Zastosowano następujące słowa klucze i ich kombinacje: kwas azelainowy, trądzik (acne), trądzik różowaty (rosacea), przebarwienia (hyperpigmentation). Do analizy wybrano publikacje z lat 1986-2018 o charakterze przeglądowym, badawczym i kazuistycznym.

Kwas azelainowy to dziewięciowęglowy kwas dwukarboksylowy (kwas 1,7-heptanodikarboksylowy, C₉H₁₆O₄) o niedużej masie molowej (188,2 g/mol). Wartość pKa wskazująca moc kwasu w 25°C wynosi 4,55 (5). AzA słabo rozpuszcza się w zimnej wodzie, natomiast dobrze w etanolu, gorącej wodzie i rozpuszczalnikach organicznych. Słaba rozpuszczalność kwasu azelainowego w wodzie jest utrudnieniem dla technologów opracowujących składy preparatów kosmetycznych, dlatego też prowadzi się badania nad wytworzeniem pochodnych (5). Przykładem jest azeloglicyna (ang. potassium azeloyl diglycinate). Związek ten jest łatwo rozpuszczalną w wodzie cieczą. Utrzymując właściwości lecznicze kwasu azelainowego, dodatkowo wykazuje działanie nawilżające (glicyna) i wzmacnia barierę naskórkową.

Kwas azelainowy wytwarzany jest naturalnie przez drożdże komensalne Malassezia furfur, będące częścią fizjologicznej flory skórnej. Znajdzie się również w roślinach: jęczmieniu, pszenicy i życie (6).

Po miejscowej aplikacji 1 g kwasu o stężeniu 20% wykazano biodostępność na poziomie 3%, natomiast po aplikacji tej samej ilości 15% kwasu po 12 h osiągnięto 8% (7). A właśnie tak wysokie stężenia są konieczne dla uzyskania skutecznego działania farmakologicznego. Większość kwasów dikarboksylowych transportowana jest do komórek poprzez specjalne nośniki białkowe, natomiast mechanizm transportu AzA nie został jeszcze dokładnie poznany. Usuwany jest głównie z moczem w niezmienionej postaci bądź ulega przemianom metabolicznym w mitochondriach (8).

Kwas azelainowy działa bakteriobójczo na Propionibacterium acnes, ale także w stosunku do wielu innych drobnoustrojów skórnych. Zarówno w badaniach in vitro, jak i in vivo potwierdzono wpływ na kolonizację S. aureus i S. epidermidis. Ma działanie przeciwdrobnoustrojowe zarówno na tlenowe, jak i beztlenowe, chociaż dokładny mechanizm działania pozostaje nie w pełni wyjaśniony. Kwas ten jest odwracalnym inhibitorem tyrozynazy i innych oksydoreduktaz oraz hamuje procesy utleniania w mitochondriach. Może także hamować beztlenową glikolizę. Prócz wpływu na metabolizm, aktywność enzymatyczną wskazuje zdolność do zmiany pH wewnątrz komórek. Cząsteczki kwasu mogą być aktywnie transportowane do wnętrza komórek bakteryjnych, a niższe pH środowiska może zwiększyć działanie bakteriobójcze. Do chwili obecnej nie zidentyfikowano opornych szczepów P. acnes na kwas azelainowy (9). W badaniach klinicznych u pacjentów z trądzikiem po 6 miesiącach uzyskano zmniejszenie mikroflory, w tym pakietowców aż 244-krotnie (10). Badań w modelu in vitro podjęła się m.in. grupa Leeming (11). Kolonie P. acnes oraz Staphylococcus epidermidis traktowano kwasem azelainowym o stężeniu 0,5 mol/l. Wykazano działanie bakteriobójcze na oba gatunki, dowiedziono jednak, że jest ono zależne od dostępności w medium hodowlanym składników odżywczych. P. acnes w bulionie odżywczym wykazywały10-krotnie wyższy wskaźnik przeżycia, natomiast S. epidermidis aż 50-krotnie.

Praca Cunliffe i Holland (12) dowodzi wpływu AzA na zmiany zapalne i niezapalne. Wydzielanie sebum zmniejszyło się o 5,4%. Ilość pakietowców zmalała 2500-krotnie, natomiast Propionibacterium spp. 44-krotnie. Bojar i wsp. (13) badali wpływ kwasu w różnych stężeniach na S. epidermidis. W przypadku kwasu o stężeniu 25 mmol/l wzrost bakterii został całkowicie zahamowany, stężenie 5 mmol/l zahamowało go o 64%, a 1 mmol/l o 74%. Badania udowodniły również, że AzA hamuje syntezę białek, DNA oraz RNA bakterii (stężenie 100 mmol/l).

AzA wpływa na aktywność kilku enzymów. Badanie na homologicznej z enzymem skóry ludzkiej tyrozynazie pozyskanej z grzybów (Agaricus bisporus) wykazały, że kwas azelainowy wiąże się z aktywnym miejscem tyrozynazy zamiast jej naturalnego substratu: L-tyrozynazy, blokując tym samym powstawanie melaniny (14). Kolejnym enzymem jest 5-alfa-reduktaza, która katalizuje reakcję przemiany testosteronu w dihydroksytestosteron (DHT). Pod koniec XX wieku dowiedziono, że kwas azelainowy już w stężeniu 0,2 mmol/l hamuje jego działanie, natomiast w stężeniu 3 mmol/l całkowicie go blokuje. Zastosowanie tej terapii jest skuteczne w leczeniu patologii skóry związanej z hiperandrogenizmem (15). Przez nadmierne wydzielanie i aktywność enzymu 5-alfa-reduktazy dochodzi do przerostu gruczołów łojowych. Zahamowanie tej reakcji będzie prowadziło do wyregulowania pracy gruczołów łojowych i zmniejszenia zmian zapalnych i trądzikowych wywołanych łojotokiem (16).

W wielu badaniach klinicznych dowiedziono, że kwas azelainowy prowadzi do widocznego zmniejszenia stanu zapalnego. Wydaje się, że może to być konsekwencją nie tylko złagodzenia stanów chorobowych, ale także bezpośredniej roli w zmniejszaniu wytwarzania czynników prozapalnych i aktywacji układu immunologicznego (9).

Zarówno w gabinetach dermatologicznych, jak i kosmetologicznych wykorzystuje się kwas azelainowy w formie peelingu chemicznego w czystej postaci bądź w mieszankach kwasów. Zastosowanie mają toniki oraz kremy wzbogacone o AzA. W preparatach aptecznych w postaci kremu lub żelu występuje w stężeniu 5-20%, spotykane są także połączenia np. z kwasem pirogronowym o stężeniu 5%.

Do każdego wykonywanego peelingu chemicznego przeciwwskazania są takie same i kwas azelainowy nie jest wyjątkiem. Przed wykonaniem zabiegu należy przeprowadzić dokładny wywiad, uwzględniając przede wszystkim wykonywane w ostatnim czasie zabiegi zarówno kosmetyczne, estetyczne, jak i chirurgiczne. Nie należy wykonywać peelingów chemicznych podczas leczenia dermatologicznego (leczenie ogólne i miejscowe pochodnymi retinolu). Zarówno ciąża, jak i okres laktacji wyklucza zastosowanie terapii kwasami. Nie można nałożyć peelingu na twarz z aktywnym trądzikiem, opryszczką, przerwaną ciągłością skóry oraz tendencją do powstawania bliznowców. Niewyrównane choroby metaboliczne, niektóre choroby autoimmunologiczne (pęcherzyce i kolagenozy) oraz alergia na AzA także są przeciwwskazaniem. Warto przypomnieć pacjentowi o obowiązku unikania ekspozycji na słońce i zabezpieczania kremami z filtrem w celu uniknięcia powstania przebarwień i podrażnienia (17).

Powstawanie trądziku jest procesem złożonym i wieloczynnikowym. Jednym z powodów powstawania zmian jest przerost gruczołów łojowych, co prowadzi do nadmiernej produkcji łoju. Przewody wyprowadzające oraz ujścia gruczołów łojowych nadmiernie rogowacieją, dochodzi do nagromadzenia się P. acnes, czego następstwem jest powstanie stanu zapalnego. Znaczną rolę odgrywają również androgeny (18). U wielu kobiet można również zaobserwować zaostrzenia przed miesiączką (19). Nadmierne wydzielanie i aktywność enzymu 5-alfa-reduktazy typu I powodują łojotok ze zwiększonym tempem przepływu oraz nieprawidłowy skład łoju. Skutkiem jest powstawanie zaskórników, które tworzą się poprzez zwiększenie ilości wolnych kwasów tłuszczowych, uwalnianych pod wpływem enzymów bakteryjnych P. acnes oraz nieprawidłowy rozwój korneocytów (18). Wśród innych czynników wymienia się stosowanie niektórych leków (np. preparaty steroidowe) i stosowanie kosmetyków zawierających w swoim składzie substancje komedogenne (m.in. olej parafinowy, olej kokosowy) (20).