W rozpoznawaniu nadwagi i otyłości posługujemy się zwykle wskaźnikiem masy ciała BMI (od ang. body mass index). BMI = masa w kg/ /(wzrost)² w m². Prawidłowy BMI jest poniżej 25 kg/m². O nadwadze mówimy, gdy BMI waha się w granicach 25-30 kg/m². Natomiast otyłość charakteryzuje BMI powyżej 30 kg/m². Jeżeli wskaźnik BMI przekracza 40 kg/m², mówimy o ciężkiej otyłości. Gdy tkanka tłuszczowa jest zgromadzona w okolicy bioder i pośladków, mówimy o otyłości gynoidalnej. Natomiast gdy tkanka tłuszczowa jest zgromadzona w okolicy jamy brzusznej, mamy do czynienia z otyłością androidalną. Do oceny stopnia zaawansowania otyłości brzusznej służy wskaźnik określający stosunek obwodu talii do obwodu bioder, tzw. WHR (od ang. waist to hip ratio). Pomiaru talii należy dokonywać w pozycji stojącej na wysokości pępka, również pomiar bioder powinien być wykonany w pozycji stojącej, w najszerszej części bioder i pośladków. U kobiet wskaźnik WHR przekraczający 0,85, a u mężczyzn przekraczający 1,0 wskazują na androidalny typ otyłości. Rozpoznanie typu i stopnia nasilenia otyłości jest ważne dla określenia stopnia zagrożenia zaburzeniami metabolicznymi i krążeniowymi. Prawdopodobieństwo zaburzeń tych jest zwiększone, jeżeli BMI jest powyżej 25 kg/m² i obwód brzucha w talii jest większy niż 94 cm u mężczyzn oraz większy niż 80 cm u kobiet. Natomiast prawdopodobieństwo powikłań krążeniowych i metabolicznych jest bardzo duże, gdy obwód w talii u mężczyzn przekracza 102 cm, a u kobiet 88 cm.

Staranne postępowanie lecznicze w przypadkach nadwagi i otyłości należy rozpatrywać nie tylko w płaszczyźnie medycznej, ale i ekonomicznej. Koszty związane z leczeniem nadwagi i otyłości szacuje się na 1,5--7,8% budżetu przeznaczonego na ochronę zdrowia w krajach Europy Zachodniej. W Stanach Zjednoczonych koszt leczenia osób z BMI wynoszącym 30,0-34,9 kg/m² jest o 25% wyższy w porównaniu z osobami o prawidłowej wadze. Gdy BMI przekracza 35 kg/m², koszty leczenia amerykańskich pacjentów wzrastają o 44%.

Skuteczne i odpowiednio wcześnie rozpoczęte leczenie nadwagi i otyłości może wyraźnie zmniejszyć zagrożenie schorzeniami układu krążenia oraz chorobami metabolicznymi. Przyrost masy ciała o ponad 10 kg po ukończeniu 18 roku życia znamiennie zwiększa śmiertelność w wieku średnim. Większa zachorowalność na choroby układu krążenia oraz schorzenia metaboliczne częściej dotyczy osób z otyłością brzuszną niż z otyłością udowo-pośladkową. Do najważniejszych nieprawidłowości, które mogą być zapoczątkowane przez nadwagę oraz otyłość należą: insulinooporność, hiperinsulinizm, cukrzyca typu 2, zaburzenia lipidowe, nadciśnienie tętnicze, hiperurykemia, podwyższony poziom fibrynogenu oraz zwiększone zagrożenie zachorowaniem na nowotwory złośliwe.

Insulinooporność jest zaburzeniem regulacji metabolizmu wewnątrzkomórkowego, które może być wywołane przez osłabienie ekspresji receptora insulinowego na powierzchni komórki lub przez osłabienie sygnałów pochodzących z reakcji wewnątrzkomórkowych. Osłabienie reakcji na insulinę powoduje zwiększenie jej wydzielania, w wyniku czego dochodzi do hiperinsulinemii. Z hiperinsulinemią często współistnieje nadciśnienie tętnicze, które powstaje w następstwie wchłaniania jonów sodu i wody oraz stymulacji układu współczulnego. Stwierdzono, że nadciśnienie tętnicze występuje 3 razy częściej u osób otyłych w porównaniu z osobami z prawidłową masą ciała. Insulinooporności towarzyszą często zaburzenia lipidowe charakteryzujące się podwyższonym stężeniem cholesterolu LDL, trójglicerydów oraz obniżeniem cholesterolu HDL.

Zaburzeniom metabolicznym w nadwadze lub otyłości towarzyszą zwykle zaburzenia hemodynamiczne. Zaburzenia te prowadzą do powiększenia i przebudowy lewej komory. Badania Mureddu i wsp. wykazały, że oceniana echokardiograficznie masa i wielkość lewej komory u „zdrowych” otyłych mężczyzn poniżej 40 roku życia jest większa o 50% w porównaniu z grupa kontrolną o prawidłowej masie ciała. W badaniach tych stwierdzono również powiększenie wymiaru rozkurczowego lewej komory. Z kolei Lavie i wsp. oraz Gottdiener i wsp. stwierdzili, że u osób otyłych dochodzi do powiększenia wymiaru lewego przedsionka. Gdy otyłości towarzyszy bezdech senny, częstym powikłaniem narządowym jest powiększenie i przerost prawej komory. Hipowentylacja i hipoksemia leżące u podstaw zaburzeń biochemicznych w bezdechu sennym powodują wzrost oporu w krążeniu płucnym oraz nadciśnienie płucne, co prowadzi do przeciążenia i przerostu prawej komory. Poza zaburzeniami hemodynamicznymi u osób otyłych częściej występują komorowe zaburzenia rytmu serca. Następstwem przedstawionych zaburzeń metabolicznych i hemodynamicznych u osób z nadwagą lub otyłością jest zwiększenie ryzyka wystąpienia choroby wieńcowej i zawału serca.

Przedstawione zagrożenia dla zdrowia jakie stwarza nadwaga lub otyłość powodują, że leczenie osób z podwyższoną masą ciała należy traktować bardzo poważnie. Dla pacjentów najczęstszą motywacją jest efekt kosmetyczny, jednakże budując motywację pacjenta do podjęcia trudu redukcji masy ciała nie możemy zapominać o aspektach poważnego zagrożenia zdrowia, które występuje w nadwadze lub otyłości. Wszyscy autorzy zgodnie podkreślają, że leczenie nadwagi i otyłości jest procesem trudnym, długotrwałym oraz wymagającym wysokiej motywacji ze strony pacjenta. Pierwszym krokiem jest wytyczenie celu terapii, który obecnie definiowany jest jako każda redukcja masy ciała możliwa do osiągnięcia przez pacjenta. Wytyczenie celu terapii powinno być oparte na realizmie, dlatego odchodzi się obecnie od tak często odległego celu, jak należna masa ciała. Należy pamiętać, że redukcja masy ciała o 10 kg powoduje spadek umieralności ogólnej o 20% oraz spadek o 30% zgonów z powodu powikłań cukrzycy. Powszechnie uważa się, że zmniejszenie masy ciała o 10% jest realnym celem, który należy wytyczyć rozpoczynając terapię pacjenta z nadwagą lub otyłością. Po obniżeniu masy ciała o 10% należy dążyć do utrzymania tego rezultatu. Jeżeli obniżenie masy ciała uzyskane w pierwszym etapie kuracji utrzymuje się dłużej niż rok, można mówić o sukcesie. Niestety, wielu pacjentów jest zagrożonych wystąpieniem efektu „jo-jo”.

Leczenie otyłości obejmuje:

Najczęściej stosowaną metodą leczenia nadwagi lub otyłości jest ograniczenie spożycia pokarmów. Jest to postępowanie skuteczne przede wszystkim w terapii krótkoterminowej. Większość pacjentów wykazuje po pewnym czasie tendencję do ponownego tycia. Wiąże się to głównie ze stopniowym odstępowaniem od rygorów diety stosowanej w początkowym okresie kuracji.

Obecnie jest już dobrze udokumentowane, że przyrost wagi wiąże się z nadmiernym spożywaniem tłuszczów, a nie węglowodanów, jak to sądzono przez wiele lat. Danych na ten temat dostarczyły takie badania jak: German Weight Loss Programme, Women´s Health Trial czy Life Heart Study. Białkowska i Szostak podają następujące okoliczności, które tłumaczą przyrost masy ciała w następstwie nadmiernego spożycia tłuszczów:

Obniżenie spożycia tłuszczu można osiągnąć przez:

– unikanie dodawania do dań tłuszczu zawartego w sosach i zasmażkach;

– wybieranie produktów o obniżonej zawartości tłuszczu;

– przygotowywanie dań metodami nie wymagającymi dużych ilości tłuszczu.