Celem artykułu jest przedstawienie losów wojennych dwóch lekarzy chirurgów, którym przyszło się zmierzyć z sytuacją ekstremalną – pracą w charakterze lekarzy-więźniów w KL Auschwitz. Jakkolwiek zdecydowana większość lekarzy i lekarek zatrudniona w obozowych rewirach dla chorych wykazała się odwagą i ofiarnością, to niestety nie wszyscy zachowali w pamięci słowa przyrzeczenia lekarskiego. Nie jest celem tej pracy wydanie ostatecznej oceny postawy moralnej człowieka. Postawę moralną rozpoznajemy w różnych okolicznościach, a pewne sytuacje szczególnie wyraźnie ujawniają, jakie ktoś ceni wartości, jakich przestrzega zasad i do czego potrafi się zobowiązać (1). Opinia na temat tego samego człowieka może się też diametralnie różnić, w zależności od tego, kto i w jakiej sytuacji ją wypowiada. O pełniących funkcję lekarzy w KL Auschwitz Władysławie Deringu i Janie Grabczyńskim współwięźniowie wypowiadali się w zróżnicowany sposób. Związany z rewirem szpitalnym więzień Władysław Fejkiel wspominał o Deringu: „obóz zawdzięcza mu wiele jako chirurgowi, uratował on też niejednego więźnia z opresji obozowych. (...) Miał dużo kompleksów. Był tchórzliwy – wciąż obawiał się wyrzucenia ze szpitala, utraty pracy i wykończenia. (...) Z powodu tchórzliwej, zarozumiałej natury i niezręcznego postępowania zrażał sobie otoczenie nawet wtedy, kiedy robił dobrze” (2). Inny z więźniów, Konstanty Piekarski, uzupełniał o charakterze Deringa: „głośny, dominujący, egocentryczny, zadufany w sobie, pełen energii, z nienasyconą chęcią górowania nad wszystkimi. Dzielił ludzi na dwie kategorie: tych, którzy mogą mu być przydatni w przyszłości i tych, których mógł kompletnie ignorować” (3). Z kolei były więzień Roman Taul dostrzegał pozytywną stronę działań opisywanego lekarza: „Ratował on setki ludzi przed transportem na wyniszczenie, ukrywając ich na izbie chorych. Przed każdą selekcją do gazowania, o której wcześniej się dowiadywał, ukrywał różnymi sposobami ludzi, przenosząc ich z sali na salę lub zwalniając na obóz” (4).

Doktora Jana Grabczyńskiego wspomina w „Medalionach” Zofia Nałkowska. Także ona dostrzegała trudną sytuację moralną lekarzy-więźniów zmuszonych często do ratowania wybranych więźniów, zwykle tych, którzy lepiej rokowali. Nałkowska pisała: „Jako lekarze byli Niemcom potrzebni w obozie, to dawało im pewne możliwości ratowania ich ofiar. Tak, doktor Grabczyński, z Krakowa, objąwszy blok Nr 22, miejsce mordu i postrach kierowanych tam na »wykończenie« chorych, przeobraził go w szpital prawdziwy. Nie tylko otoczył ich opieką jako lekarz, nie tylko wyjednał dla nich lekarstwa i środki opatrunkowe, ale podstępem bronił ciężko chorych od zagazowania, ratował ich życie, zapewniając, że w ciągu pięciu dni będą zdrowi”¹ (5).

Lekarki i lekarze, niezależnie od narodowości i wyznania, mieli możliwość stać się w obozach koncentracyjnych więźniami uprzywilejowanymi. Praca w obozowym rewirze dla chorych gwarantowała im nie tylko dach nad głową, ale także lepsze wyżywienie. Byli poza tym potrzebni w walce z epidemiami wybuchającymi raz za razem wszędzie tam, gdzie ludzie żyli w nieludzkich warunkach. Niestety, zawód lekarza wiązał się z niebezpieczeństwem konieczności pracy w miejscach, gdzie wykonywano zbrodnicze doświadczenia pseudomedyczne. Wiadomości o „tych miejscach” docierały do nowo przybyłych więźniarek i więźniów zazwyczaj już w okresie tzw. kwarantanny. To wówczas wyszukiwano wśród tzw. Zugangów ludzi o określonych umiejętnościach². Doktor Alina Brewda, która została przetransportowana z getta warszawskiego na Majdanek, a stamtąd do Auschwitz, pisała: „Wiedziałam już, że operacje ginekologiczne były wykonywane na żydowskich dziewczętach; wiedziałam też, że Niemców bardzo rozgniewało, gdy inna [lekarka-więźniarka] odmówiła współpracy. Wydawało się bardzo prawdopodobne, że stanę w obliczu tego samego dylematu. Nie jestem typem bohaterki. Wiem tylko, co jest złe, a co dobre. Zawsze miałam w pamięci przysięgę Hipokratesa, którą złożyłam, gdy zostałam lekarką, i zawsze starałam się sprostać jej wymogom we wszystkim, co robiłam w praktyce lekarskiej i chirurgicznej. Miałam oczywiście świadomość, że jeśli odmówię współpracy, mogę zostać rozstrzelana lub wysłana do komory gazowej” (ryc. 1) (6).

W pierwszych miesiącach 1939 roku specjalizujący się w ginekologii dr Dering został powołany na kurs chirurgii polowej w Instytucie Chirurgii Urazowej w Warszawie oraz mianowany komendantem Zespołu Chirurgicznego w Brześciu (7). Dwa dni przed wybuchem II wojny światowej awansowano go do stopnia kapitana. W trakcie wojny obronnej dostał się do niewoli sowieckiej, z której zbiegł do Warszawy. 9 listopada dotarł do stolicy, gdzie niezwłocznie włączył się w działalność Tajnej Armii Polskiej, będąc odpowiedzialnym za stworzenie służby sanitarnej na wypadek walki zbrojnej (8). 3 lipca 1940 roku został aresztowany w swoim mieszkaniu – stało się to wskutek donosu kobiety, której wynajmował mieszkanie. Był przesłuchiwany i bity w siedzibie gestapo przy al. Szucha, ale nikogo nie wydał. Dnia 15 sierpnia 1940 roku, pierwszym warszawskim transportem z więzienia na Pawiaku, trafił do KL Auschwitz (nr obozowy 1723) (9). Początkowo przydzielono go do najcięższych pracach, m.in.: kopał rowy, karczował drzewa, budował szosę, nosił ciężary, czyścił latryny (10). Wykańczająca praca i tragiczne warunki sanitarne połączone z głodowymi racjami żywnościowymi spowodowały u niego biegunkę i doprowadziły do skrajnego wyczerpania (11). Dzięki pomocy współwięźniów trafił do rewiru, gdzie zaopiekowali się nim pracujący tam polscy lekarze-więźniowie. Gdy lekarz SS Max Popiersch dowiedział się o umiejętnościach chirurgicznych dr. Deringa, zgodził się, aby ten podjął tam pracę. Polecono mu utworzyć ambulatorium w bloku 20 (później 28). Wstąpił też do tworzonego konspiracyjnie przez rtm. Witolda Pileckiego Związku Organizacji Wojskowej, w ramach którego był członkiem jednej z tzw. górnych piątek. Miał być odpowiedzialny za utworzenie i prowadzenie szpitala w chwili zbrojnego powstania więźniów³. Sam rtm. Pilecki wskazywał w swoim raporcie, że dr Dering wykonywał swoją trudną pracę przez 3 lata bardzo dobrze i był jednym z filarów tworzonej organizacji (12-14)⁴. Ale dr Dering nie był osobą lubianą w obozie. Współwięzień Józef Garliński pisał o nim, że był „hałaśliwy, trudny, szorstki, czasem nawet brutalny” (15).

Wiadomości o jego grubiańskim zachowaniu wobec chorych dotarły do Warszawy. Komenda ZWZ poleciła, aby jeden z więźniów włączonych do transportu z Pawiaka do Auschwitz przekazał dr. Deringowi upomnienie. Sytuację tę opisał były więzień, Aleksander Górecki, który zeznał: „Kolega ów odbył z obywatelem Deringiem rozmowę i zakomunikował mu, że ZWZ poleca mu zmianę postępowania pod groźbą wyroku organizacji. Rozmowa ta miała wpłynąć na obywatela Deringa w ten sposób, że zmienił się on radykalnie na lepsze i oddał do dyspozycji organizacji” (13).

Nie na długo to chyba pomogło, ponieważ wraz z umacniającą się pozycją w hierarchii obozowej dr Dering stawał się coraz bardziej brutalny w zachowaniu i coraz mniej zainteresowany działalnością konspiracyjną (3). W czerwcu 1941 roku za sprawą lekarza SS Friedricha Entressa, pragnącego doskonalić się w chirurgii, powstały w bloku 21 sala operacyjna oraz oddział chirurgii „czystej” (na parterze) i „brudnej” dla ran zakażonych (na piętrze) (ryc. 2). Na dole szefem został dr Dering, któremu asystowali lekarze: Zbigniew Sobieszczański, Jan Grabczyński i Emil Igner.

Doktor Jan Grabczyński został aresztowany w Sandomierzu w listopadzie 1942 roku na skutek podejrzenia udzielania pomocy lekarskiej partyzantom i oskarżenia, jakoby był pochodzenia żydowskiego. Do Auschwitz został przewieziony w grudniu 1942 roku (numer obozowy 83864). Od drugiego dnia, początkowo jako chory, następnie jako pielęgniarz, później jako lekarz pracował na bloku 21 (16).