Mieszanina płynów w jamie ustnej mająca bezpośredni kontakt ze znajdującymi się w niej strukturami anatomicznymi nazywana jest śliną mieszaną lub śliną całkowitą. Stanowi ona naturalne środowisko jamy ustnej, w którym tkanki twarde i miękkie eksponowane są na działanie środowiska zewnętrznego, występują interakcje pomiędzy tkankami a pokarmem, mikroorganizmami i powietrzem. Dzięki zawartym w niej różnorodnym składnikom organicznym i nieorganicznym możliwy jest prawidłowy przebieg wielu procesów, które skutkują zachowaniem odpowiedniego stanu ekosystemu jamy ustnej (1, 2). Wydzielina produkowana jest głównie przez trzy duże parzyste gruczoły ślinowe, tj. przyuszne, podjęzykowe i podżuchwowe oraz w niewielkim stopniu przez liczne (400-1000) małe gruczoły umiejscowione w błonie śluzowej całej jamy ustnej. W warunkach fizjologicznych całkowita objętość płynu wydzielanego do jamy ustnej w ciągu doby waha się od 0,5 do 1 litra u osoby dorosłej, z czego ok. 80% stymulowane jest przyjmowaniem pokarmu. Każdy rodzaj gruczołów ślinowych produkuje wydzielinę o charakterystycznym składzie i właściwościach, które uzależnione są od wielu czynników, m.in. stanów chorobowych czy farmakoterapii (3-6). Duże gruczoły ślinowe wspólnie wytwarzają ok. 90% całkowitej objętości śliny. Wydzielina największych gruczołów, ślinianek przyusznych (gruczoły całkowicie surowicze) pod wpływem stymulacji jest płynem rzadkim, wodnistym, bogatym w alfa-amylazę, a ubogim w składniki organiczne i glikoproteiny i stanowi około połowy objętości śliny całkowitej (ok. 53%) (7). Natomiast w stanie spoczynku ilość produkowanej śliny jest znacznie mniejsza – ok. 20-30% (1). Gruczoły podżuchwowe są drugimi co do wielkości gruczołami ślinowymi (8) i produkują wydzielinę surowiczo-śluzową. Poddane stymulacji wytwarzają mniej niż połowę objętości śliny całkowitej, a w spoczynku ok. 2/3 objętości śliny całkowitej (8). Natomiast wydzielina śluzowo-surowicza ślinianek podjęzykowych, zarówno stymulowana, jak i niestymulowana, stanowi tylko niewielki procent całkowitej objętości śliny i jest płynem gęstym i lepkim (1, 8). Małe gruczoły ślinowe wydzielają ślinę śluzową bogatą w białka i stanowi ona ok. 10% objętości śliny całkowitej (1, 8). Prawidłowa szybkość wydzielania spoczynkowego śliny wynosi ok. 0,25-0,35 ml/min, natomiast stymulowanej średnio 1-3 ml/min. Stan, w którym dochodzi do obniżenia produkcji śliny spoczynkowej poniżej 0,1 ml/min, a śliny stymulowanej poniżej 0,5-0,7 ml/min określa się terminem hiposaliwacji (sialopenii), czyli zmniejszonego wydzielania śliny (1, 9-11). Objętość wytwarzanej śliny zależy m.in. od ilości i jakości spożywanych pokarmów, hydratacji organizmu działania bodźców emocjonalnych, wieku i płci (12, 13). Sekrecja śliny wykazuje rytm dobowy. W trakcie snu ślinianki produkują tylko ok. 2-10% całkowitej dobowej objętości, w której udział ślinianek podżuchwowych wynosi ok. 80%, podjęzykowych ok. 20%, a sekrecja ślinianek przyusznych zostaje całkowicie zahamowana. W godzinach porannych występuje wzrost wydzielania o ok. 25-30%. Czynność małych gruczołów nie wykazuje rytmu dobowego, utrzymuje się na podobnym poziomie (14, 15). Rozwój dużych gruczołów ślinowy u ludzi rozpoczyna się zgrubieniem ektodermy w jamie ustnej, które występuje w 4.-6. tygodniu życia płodowego w przypadku gruczołu przyusznego, w końcu 6. tygodnia gruczołu podżuchwowego, a w 7.-8. gruczołu podjęzykowego. Natomiast zapoczątkowanie tworzenia się małych gruczołów ślinowych następuje w wyniku zagęszczenia się ektodermy i endodermy w końcu 12. tygodnia. Dalszy rozwój gruczołów jest wynikiem złożonej interakcji między komórkami nabłonkowymi a otaczającymi je komórkami mezenchymalnymi, która indukuje i kontroluje morfogenezę i różnicowanie komórkowe gruczołów ślinowych (16). W 16. tygodniu życia płodowego ślinianka podżuchwowa rozpoczyna wydzielanie wydzieliny surowiczej, której sekrecja obniża się w 28. tygodniu. Z kolei ślinianka przyuszna rozpoczyna wydzielanie w 18. tygodniu (17). Przyjmuje się, że w momencie urodzenia gruczoły ślinowe są funkcjonalnie zdolne do wydzielania śliny (18). Niemniej jednak badania wskazują na zmiany ilościowe i jakościowe śliny postępujące wraz z wiekiem osobniczym. Dostrzegalne sa? one zwłaszcza u osób w wieku starszym w porównywaniu z młodszymi (19-21). Nieliczne i nie w pełni zgodne sa? dane dotycza?ce szybkości sekrecji i poziomu składników s?liny w wieku rozwojowym.

Celem pracy było porównanie szybkości wydzielania śliny, poziomu pH i stężenia białka całkowitego w ślinie dzieci i młodzieży, aby uzyskać pośrednio dane o funkcjonalnym dojrzewaniu gruczołów s?linowych w okresie rozwojowym.

Badania przeprowadzono na wybranej losowo grupie dzieci i młodzieży wolnych od próchnicy bezubytkowej i ubytkowej, której brak kategoryzowano według kryteriów wskaźnika ICDAS II (kod 0). Oceną objęto 90 osób obojga płci. Badanych podzielono na 3 grupy wiekowe: 5-6, 13-14 i 18 lat. Kryterium włączenia stanowiły: wiek (ukończony 5. r.ż. do ukończonego 6. r.ż., ukończony 13. r.ż. do 14. r.ż. oraz ukończony 18. r.ż.), całe uzębienie z kodem 0 według ICDAS II, brak przewlekłych schorzeń systemowych i aktualnie przyjmowanych leków, pisemna zgoda rodzica/opiekuna lub w wieku 18 lat tylko badanego oraz współpraca pacjenta. Kryterium wykluczenia stanowił brak spełnienia jednego z warunków włączenia. Ocenę kliniczną uzębienia przeprowadzało dwo?ch niezalez?nych badaczy (po wczes?niejszej kalibracji), uzyskując 90% zgodność oceny.