W XX wieku nastąpił ogromny wzrost zachorowań na tzw. choroby cywilizacyjne. W związku z tym wielu badaczy zwróciło uwagę na możliwość wykorzystania roślinnych substancji biologicznie aktywnych w profilaktyce takich chorób, jak: nowotwory, cukrzyca, choroby sercowo-naczyniowe, choroby układu moczowego, jednocześnie wskazując na owoce jako potencjalne źródło tych substancji. W każdej strefie klimatycznej występują owoce, które wyróżniają się spośród innych bogactwem substancji biologicznie aktywnych. W ostatnich latach nadano im nazwę „superowoce” (ang. super fruits). Za kryterium wyróżnienia przyjęto fakt, że charakteryzują się one większą zawartością witamin i składników mineralnych, a przede wszystkim substancji przeciwutleniających. Ich spożywanie może przyczynić się do wzmocnienia układu krążenia, systemu nerwowego, obniżenia poziomu cholesterolu we krwi, spowolnienia procesów starzenia organizmu, a także może zapobiegać powstawaniu nowotworów (1). Uczeni zajmujący się tym problemem uważają, że aby konkretny związek mógł być uznany za substancję przeciwnowotworową, powinien hamować wszystkie stadia kancerogenezy: inicjację, promocję, progresję i przerzuty. Badania ostatnich lat dowodzą, że wszystkie etapy procesu nowotworowego mogą być przyspieszane lub hamowane przez niektóre substancje bioaktywne (1-3). Należy jednak pamiętać, że roślinne substancje biologicznie aktywne mogą zapobiegać lub wspomagać leczenie wielu chorób, ale nie są w stanie zastąpić nowoczesnej medycyny.

Jedną z roślin, której owoce i liście są bogate w różnego rodzaju substancje bioaktywne, jest rokitnik. Rokitnik zwyczajny (Hippophaë rhamnoides L.) to gatunek krzewu z rodziny Oliwnikowatych (Elaeagnaceae), szeroko rozpowszechniony na całym świecie. W Polsce, poza gatunkiem dziko rosnącym, rokitnik uprawiany jest na plantacjach towarowych o ogólnej powierzchni ok. 100 ha (4). Znaczenie użytkowe mają przede wszystkim owoce, z których można wytwarzać soki i oleje, oraz liście wykorzystywane do przygotowywania leczniczych naparów i ekstraktów (5).

W wielu krajach przetwory otrzymywane z rokitnika znalazły ważną pozycję leczniczą i zapobiegawczą. Owoce rokitnika są bogatym źródłem składników odżywczych, tj. białek, tłuszczów, węglowodanów (5-7), oraz substancji biologicznie aktywnych: witamin, karotenoidów, flawonoidów, wielonienasyconych kwasów tłuszczowych, wolnych aminokwasów i składników mineralnych. Wymienione substancje były przedmiotem wielu prac naukowych, które w ostatnim trzydziestoleciu ukazały się w czasopismach krajowych i zagranicznych (6-11). Owoce rokitnika, ze względu na bogactwo substancji biologicznie aktywnych, zaliczane są do superowoców pozyskiwanych w naszej strefie klimatycznej. Substancje obecne w owocach rokitnika tradycyjnie wykorzystywane są w leczeniu wielu chorób (8, 12, 13). Owoce rokitnika wyróżnia fakt, że gromadzą one lipidy nie tylko w nasionach, ale także w miąższu i skórce (7, 8).

Do chwili obecnej w owocach rokitnika zidentyfikowano ponad 200 substancji o właściwościach lipo- i hydrofilnych. Wybrane przykłady tych substancji występujących w różnych częściach strukturalnych tej rośliny zestawiono w tabeli 1. Substancje lipofilne rokitnika pozyskiwane są z owoców w postaci oleju, oleosomu oraz zespołów fosfolipidokarotenoidowych (7, 14, 15). W związku z tym olej można otrzymywać z całych owoców, miąższu, skórki lub nasion. Natomiast oleosomy pochodzą tylko z miąższu (7). Oleje otrzymywane z miąższu i skórki oraz tłuszcz oleosomowy wyróżnia kwas palmitooleinowy (C16:1 – omega-7). Kwas ten nie występuje w oleju rokitnikowym otrzymanym z nasion, a także rzadko spotykany jest w innych olejach roślinnych. Podstawowymi substancjami rozpuszczalnymi w oleju są: karotenoidy, tokoferole, fitosterole, olejki eteryczne i witaminy (7, 9). We frakcji hydrofilnej znajdują się substancje z grupy polifenoli oraz witamin rozpuszczalnych w wodzie (7, 9). To sprawia, że sok rokitnikowy jest bogatym źródłem związków o właściwościach przeciwutleniających (5).

Obie frakcje – lipo- i hydrofilna – stosowane są w leczeniu wielu chorób. W piśmiennictwie można znaleźć liczne dowody świadczące o leczniczych właściwościach owoców rokitnika i produktów z nich pozyskiwanych (13, 16, 17). Do najgoźniejszym chorób zalicza się nowotwory. Ich liczba szybko rośnie, zwłaszcza w krajach rozwijających się, gdzie terapia lekami syntetycznymi jest bardzo kosztowna. W krajach rozwijających się nowotwory leczy się zwykle sposobami tradycyjnymi z udziałem roślin leczniczych. Jedną z takich roślin jest rokitnik, którego owoce i liście są bogate w substancje biologicznie aktywne. Celem niniejszej pracy było podsumowanie dotychczasowej wiedzy wskazującej na ewentualną korelację między składnikami biologicznie aktywnymi rokitnika a ich właściwościami przeciwnowotworowymi. W pracy wykorzystano wyniki badań własnych (7), a także wyniki pochodzące z innych placówek naukowych opublikowane w ostatnich 30 latach.

Owoce rokitnika należą do najbardziej odżywczych owoców występujących w przyrodzie, chociaż pod względem organoleptycznym budzą wiele zastrzeżeń ze względu na kwaśny smak i swoisty zapach. Skład chemiczny owoców został opisany w licznych publikacjach krajowych i zagranicznych (6, 7, 12, 13, 18). Znacznie mniej informacji można znaleźć na temat właściwości leczniczych liści. W dotychczasowych pracach podano skład chemiczny liści, identyfikację niektórych związków biologicznie aktywnych, określając ich właściwości przeciwutleniające i zapobiegające chorobom (19-22).