Zainteresowanie badaczy wypaleniem zawodowym wynika przede wszystkim z groźnych i rozległych konsekwencji, jakie ze sobą niesie. Skutki (zdrowotne, psychiczne i społeczne) dotykają nie tylko samego pracownika, ale także jego otoczenia zawodowego i rodzinnego (1). Poszukując źródła i istoty tego terminu, należy wskazać na H. Freudenbergera, który w 1974 roku w artykule „Staff burn-out” użył słowa „wypalenie” w celu określenia wyczerpania jednostki spowodowanego zbyt obciążającymi zadaniami stawianymi przez społeczne oraz fizyczne środowisko pracy (2, 3). Tym samym badacz ten wprowadził termin „wypalenie” do języka naukowego (4, 5). Niemal równocześnie i niezależnie od Freudenbergera wielowymiarową definicję wypalenia zawodowego podała Ch. Maslach, według której to „psychologiczny zespół wyczerpania emocjonalnego, depersonalizacji oraz obniżonego poczucia dokonań osobistych, który można zaobserwować u osób pracujących z innymi ludźmi w pewien określony sposób” (6). Interesujący, według Maslach, jest fakt, że te trzy wymiary w istocie pojawiają się w większości różnych definicji analizowanego wypalenia, nawet jeżeli nie były one rozpatrywane w układzie wielowymiarowym. Dla przykładu wyczerpanie może być postrzegane jako zmęczenie, osłabienie, utrata energii i znużenie; depersonalizacja to forma negatywnej czy niewłaściwej postawy wobec innych osób, z kolei brak poczucia dokonań osobistych to zmniejszenie własnej efektywności lub możliwości, niezdolność do radzenia sobie z sytuacją, wycofanie się oraz niskie morale (6). Po badaniach przeprowadzonych wśród psychiatrów, personelu opieki społecznej i służby więziennej Maslach i Jackson wypalenie określiły jako „długotrwałą reakcję na przewlekłe, interpersonalne, jak również emocjonalne stresory, które pojawiają się u osób pracujących w bliskim kontakcie z innymi ludźmi” (7).

Praca na szpitalnym bloku operacyjnym jest ściśle powiązana z określonymi wymaganiami i obciążeniami, wymaga przede wszystkim pracy zespołowej wielu osób (8, 9). Personel musi mieć wysokie kwalifikacje zawodowe, nieustannie poszerzać wiedzę na temat postępu w medycynie, ale również posiadać wiedzę i umiejętności dotyczące obsługi wysokospecjalistycznej aparatury i sprzętu medycznego. Obciążenia wynikające z takiej pracy mogą mieć charakter zarówno psychiczny, jak i fizyczny, a właściwe przeciwdziałanie im ma duże znaczenie w profilaktyce wypalenia zawodowego (9, 10).

Celem badań było poznanie i opisanie zjawiska wypalenia zawodowego wśród pracowników szpitalnych bloków operacyjnych (pielęgniarek, lekarzy), jego związku z czynnikami społeczno-demograficznymi, obszarami życia zawodowego oraz ukazanie związku obszarów środowiska pracy z wyczerpaniem emocjonalnym, depersonalizacją i obniżonym poczuciem dokonań osobistych.

Materiał badań stanowiła grupa 325 pracowników szpitalnych bloków operacyjnych (pielęgniarki, położne, lekarze) szpitali województwa pomorskiego i kujawsko-pomorskiego. Udział w badaniu był dobrowolny i anonimowy. Wszystkie osoby wyraziły zgodę na udział w nim oraz zostały zapoznane z celem i procedurą badania. Na przeprowadzenie badań uzyskano zgodę Niezależnej Komisji Bioetycznej do Spraw Naukowych przy Gdańskim Uniwersytecie Medycznym nr NKBBN/51/2017. W pracy wykorzystano metodę sondażu diagnostycznego oraz metody statystyczne. Zastosowano technikę ankietową w oparciu o wystandaryzowane narzędzia badawcze: Kwestionariusz Wypalenia Zawodowego Maslach Burnout Inventory (MBI), Kwestionariusz Obszaru Życia Zawodowego Christiny Maslach i Michaela Leitera oraz autorski kwestionariusz ankiety pozwalający na zebranie danych społeczno-demograficznych. Wszystkie obliczenia statystyczne zostały przeprowadzone przy użyciu pakietu statystycznego IBM SPSS 23 oraz arkusza kalkulacyjnego Excel 2013. Zmienne typu jakościowego zostały przedstawione za pomocą liczności oraz wartości procentowych, a zmienne ilościowe zostały scharakteryzowane za pomocą średniej arytmetycznej i odchylenia standardowego. Do sprawdzenia, czy zmienna ilościowa pochodziła z populacji o rozkładzie normalnym, posłużono się testem W Shapiro-Wilka. Istotność różnic pomiędzy dwiema grupami wyliczono testem U Manna-Whitneya i t-Studenta, a pomiędzy więcej niż dwiema grupami testem Kruskala-Wallisa. W celu stwierdzenia powiązania siły oraz kierunku między zmiennymi, zastosowano analizę korelacji, obliczając współczynniki korelacji Spearmana. We wszystkich obliczeniach za poziom istotności przyjęto p < 0,05. W celu przewidywania i sprawdzenia wpływu kilku czynników (zmiennych niezależnych) na zmienną zależną przeprowadzono wieloczynnikową analizę regresji liniowej. Aby stwierdzić powiązania siły oraz kierunku między zmiennymi zastosowano analizę korelacji, obliczając współczynniki korelacji Spearmana. We wszystkich obliczeniach za poziom istotności przyjęto p < 0,05.

W badaniu wzięło udział zdecydowanie więcej kobiet (74,2%) niż mężczyzn (25,8%).

Ponad 60% respondentów było w związkach. Kolejne badane kryterium demograficzne stanowiło miejsce zamieszkania. Jak wykazano wcześniej, badania prowadzono na terenie dwóch województw: 68% respondentów pracowało w województwie pomorskim, a 32% w kujawsko-pomorskim. Istotną cechą było posiadane wykształcenie. Najwięcej badanych (32,3%) kończyło 6-letnie studia magisterskie na kierunku lekarskim, 23,1% – liceum medyczne. Średnio co piąty respondent (20,9%) ukończył studia licencjackie na kierunku pielęgniarstwo, kolejne 8,3% legitymowało się wykształceniem magisterskim na kierunku pielęgniarstwo. Badane osoby cechowała duża rozpiętość wiekowa. Najmłodsza osoba w dniu badania miała 23 lata, a najstarsza 63 lata. W badanej grupie największy odsetek stanowiły pielęgniarki operacyjne (45,2%). Średnio co piąty badany (19,7%) to pielęgniarki anestezjologiczne. Na kolejnym miejscu znaleźli się lekarze chirurdzy (13,2%) oraz lekarze anestezjolodzy (11,4%).

Wyniki przeprowadzonych badań dla poszczególnych wymiarów wypalenia zawodowego pracowników szpitalnych bloków operacyjnych według kwestionariusza MBI wynosiły 14,35 dla wyczerpania emocjonalnego, 8,56 dla depersonalizacji i 11,90 dla braku poczucia osiągnięć zawodowych. Według referencyjnych poziomów wypalenia zawodowego MBI dla pracowników służby zdrowia badani charakteryzowali się niskimi wynikami na skali wyczerpania emocjonalnego, średnimi w depersonalizacji oraz wysokimi na skali braku poczucia osiągnięć zawodowych.

Badania wykazały, że istotnie statystycznie wyższy wskaźnik wypalenia zawodowego występował u kobiet niż u mężczyzn (ryc. 1).

Dalsza analiza wykazała, iż istotnie statystycznie wyższy wskaźnik wypalenia zawodowego występował u badanych z wykształceniem licencjackim na kierunku pielęgniarstwo niż u badanych, którzy skończyli jednolite 6-letnie studia magisterskie na kierunku lekarskim (ryc. 2).

W kolejnej części badań wykazano, iż istotnie statystycznie wyższy wskaźnik wypalenia zawodowego występował u pielęgniarek operacyjnych niż u chirurgów i ortopedów oraz u osób, które nie posiadają dodatkowej pracy (ryc. 3, 4).

Pozostałe czynniki społeczno-demograficzne, jak: wiek, stan cywilny, staż pracy, miejsce zamieszkania czy zmianowość pracy, nie mają wpływu na poziom wypalenia badanych.

W dalszej części badań weryfikacji poddano zależność pomiędzy poziomem wypalenia zawodowego badanych a obszarami życia zawodowego: obciążenie pracą, brak kontroli, otoczenie społeczne, nagrody, poczucie sprawiedliwości i poczucie wartości. Analiza wykazała związek pomiędzy 3 spośród 6 zmiennych. Wraz ze wzrostem obciążenia pracą, poczucia sprawiedliwości oraz poczuciem wartości wzrasta poziom wypalenia zawodowego wśród badanych (tab. 1).

Następnie zweryfikowano, czy obszary życia zawodowego są predyktorami wyczerpania emocjonalnego, depersonalizacji i braku satysfakcji zawodowej badanych.