Paweł Kubica, Agnieszka Kulig, Agnieszka Szopa, Karolina Turcza, *Halina Ekiert
Nowe surowce roślinne w Farmakopei Europejskiej. Część 6. Paullinia cupana (P. guarana) – źródło nowego surowca alkaloidowego
The new plant raw materials in the European Pharmacopoeia. Part 6. Paullinia cupana (P. guarana) – the source of new alkaloid raw material
Streszczenie
W jednym z najnowszych dokumentów farmakopealnych – w Suplemencie 9.4 do Farmakopei Europejskiej – figuruje pięć nowych surowców znanych od dawna w tradycyjnej medycynie chińskiej (TCM). W częściach 1 i 2 serii artykułów przedstawiono gatunki dostarczające nowych surowców saponinowych – Bupleurum sp. i Platycodon grandiflorus. W części 3 zaprezentowano Ligusticum chuanxiong – źródło nowego surowca olejkowego. Część 4 poświęcono Houttuynia cordata, a część 5 – Paeonia x suffruticosa (źródła odpowiednio nowego surowca flawonoidowego i terpenoidowo-fenolowego). W Suplemencie 9.4. figurują ponadto dwa surowce południowo-amerykańskie: nasienie guarany i liść mate oraz surowiec wschodnio-azjatycki – liść zielonej herbaty. Część 6 serii artykułów zdecydowano poświęcić charakterystyce botaniczno-ekologiczno-chemiczno-farmakologicznej Paullinia cupana (Paulinia guarana), gatunkowi będącemu źródłem nowego surowca alkaloidowego – Guaranae semen. Surowiec ten od dawna znany był i wykorzystywany nie tylko w krajach Ameryki Południowej, lecz również w Europie, jako psychostymulujący ze względu na dużą zawartość kofeiny. Aktualnie awansował na listę surowców farmakopealnych w krajach Unii Europejskiej. Celem artykułu jest przybliżenie profesjonalnej wiedzy dotyczącej Paullinia cupana, niezbędnej dla środowiska farmaceutyczno-medycznego w kontaktach z pacjentami.
Summary
One of the most recent pharmacopoeial documents, the European Pharmacopoeia Supplement 9.4, inventories five new raw materials long known in Traditional Chinese Medicine (TCM). Part 1 and 2 present species providing new saponin raw materials: Bupleurum sp. and Platycodon grandiflorus. Part 3 describes Ligusticum chuanxiong which is a source of a new volatile oil-containing material. Part 4 is focused on Houttuynia cordata and Part 5 on Paeonia x suffruticosa (sources of a new flavonoid and terpenoid-phenolic raw material, respectively). Moreover, Supplement 9.4 describes two South American raw materials: guarana seed and mate leaf and an East Asian raw material – green tea leaf. Part 6 of the series of articles deals with botanical, ecological, chemical and pharmacological characterization of Paullinia cupana (guarana) which is a source of new alkaloid raw material – Guaranae semen. This material has long been known and used not only in South American countries but also in Europe as a psychostimulant due to a high content of caffeine. Currently, it advanced to be included in the list of pharmacopoeial raw materials in the European Union countries. The aim of the article is to provide the pharmaceutical and medical community with professional knowledge on Paullinia cupana, indispensable in contacts with patients.
Wstęp
Jeden z najnowszych europejskich dokumentów farmakopealnych – Suplement 9.4 do Farmakopei Europejskiej (1) oraz jego tłumaczenie wraz z Suplementami 9.3 i 9.5 na język polski (Suplement 2018 do XI wydania Farmakopei Polskiej) (2) wprowadził do oficjalnego lecznictwa europejskiego kilka nowych surowców roślinnych od dawna znanych i wykorzystywanych w tradycyjnej medycynie chińskiej (TCM). Charakterystyka botaniczno-chemiczno-farmakologiczna gatunków roślin dostarczających tych surowców została przedstawiona w serii artykułów 1-5. Były to dwa gatunki z rodzaju Bupleurum sp. – przewiercień i Platycodon grandiflorus – rozwar wielkokwiatowy (źródło surowców saponinowych) (3, 4), Ligusticum chuanxiong – podagrycznik chiński (źródło surowca olejkowego) (5), Houttuynia cordata – pstrolistka sercowata (źródło surowca flawonoidowego) (6) oraz Paeonia x suffruticosa – piwonia drzewiasta (źródło surowca terpenoidowo-fenolowego) (7).
Suplement 9.4 do Farmakopei Europejskiej wprowadził ponadto dwa nowe surowce alkaloidowe pochodzenia południowo-amerykańskiego, których źródłem są: Paullinia cupana (guarana) i Ilex paraguariensis (mate) oraz jeden surowiec wschodnioazjatycki, bogaty w katechiny – niefermentowany liść zielonej herbaty, którego źródłem jest Camellia sinensis – herbata chińska.
Trzy wymienione powyżej surowce są od dawna znane i wykorzystywane w celach leczniczych, prozdrowotnych i kulinarnych w Europie, w tym w Polsce. Zgodnie z Suplementem 9.4 awansowały one na listę najważniejszych surowców pochodzenia roślinnego dopuszczonych do wykorzystania w oficjalnej fitoterapii w Europie.
W części 6 serii artykułów zdecydowano się na przedstawienie charakterystyki Paullinia cupana – guarany. Gatunek ten od dawna wykorzystywany jest w tradycyjnej medycynie południowo-amerykańskiej, głównie brazylijskiej i wenezuelskiej. W artykule zaprezentowano charakterystykę botaniczno-ekologiczną tego gatunku, informacje o jego uprawach oraz skład chemiczny surowca – Guaranae semen – nasienia guarany. Największą uwagę skupiono na przeglądzie możliwych aplikacji terapeutycznych surowca potwierdzonych badaniami naukowymi.
Celem artykułu jest przybliżenie podstawowej wiedzy dotyczącej Paullinia cupana – guarany, niezbędnej dla lekarzy, fitoterapeutów i farmaceutów w profesjonalnych kontaktach z pacjentami.
Paullinia cupana (Paullinia guarana) – informacje ogólne
Paullinia cupana Kunth – Paullinia guarana należy do rodzaju Paullinia – Paulinia, rodziny Sapindaceae – Mydleńcowate. Prawie wszystkie rośliny z rodzaju Paullinia, do którego należy około 200 gatunków, występują naturalnie na obszarach Ameryki Południowej w strefie tropikalnej i subtropikalnej (8).
Nazwy synonimowe to Paullinia cupana var. sorbilis (Mart.) Ducke i Paullinia sorbilis Mart. (9). Roślina ta znana jest pod nazwą zwyczajową jako guarana, wywodzącą się od nazwy plemienia Guarani – Indian pochodzących z Ameryki Południowej (Paragwaj), którzy od wieków zajmowali się uprawą tej rośliny. Jej nazwy obcojęzyczne to: guarana, brazilian cocoa (ang.), la guarana (fr.), guarana, Guarana-Strauch (niem.), cupana (hiszp.), guarana, guarana-uvo, guaranazeiro, cipo-guarana (portug.) (9, 10).
Na przełomie XVII i XVIII wieku odkrył i opisał guaranę niemiecki przyrodnik Christian Franz Paullini i od jego nazwiska pochodzi łacińska nazwa. Do Europy guarana dotarła za sprawą jezuickiego misjonarza João Felipe Bettendorfa. Liczne źródła wskazują jednak na to, że guarana uprawiana była na plantacjach przez Indian, jeszcze zanim Krzysztof Kolumb odkrył Amerykę. Pierwszą analizę chemiczną rośliny przeprowadził już w 1700 roku niemiecki entomolog i botanik Theodor von Martius. Wyizolował on z guarany białą, krystaliczną substancję o gorzkim smaku i nazwał ją guaraniną. Kolejnym badaczem, który sklasyfikował i opisał roślinę w 1821 roku, był niemiecki botanik Carl Sigismund Kunth. Do 1897 roku guarana posiadała więc dwie odrębne klasyfikacje botaniczne. Od tego czasu zachowano nazwę Paullinia cupana jako główną nazwę naukową, ponieważ została ona zarejestrowana jako pierwsza.
W 1937 roku Adolpho Ducke – włoski entomolog, botanik i etnograf, specjalizujący się we florze i faunie Amazonii, opisał dokładnie cechy morfologiczne P. cupana, pozwalające odróżnić populacje znalezione w górnym biegu rzeki Rio Negro (Kolumbia) od tych znalezionych w Mauès (Brazylia). Ducke uzupełnił w ten sposób opis Paullinia sorbilis sporządzony przez Martiusa, klasyfikując ją jako odmianę Paullinia cupana var. sorbilis (Mart.) Ducke. Ducke sklasyfikował Paullinia cupana var. sorbilis jako tzw. guaranę brazylijską, a Paullinia cupana var. typica jako tzw. guaranę wenezuelską. Ta pierwsza jest obecnie wykorzystywana komercyjnie i została najdokładniej przebadana (8, 10, 11).
Charakterystyka botaniczno-ekologiczna
Gatunek Paullinia cupana ma postać pnącego krzewu lub zdrewniałych lian, które w obecności odpowiednio wysokich drzew stanowiących podporę, mogą osiągać do 10 m długości. Łodyga tego gatunku jest prążkowana i ma żółtawobrązowe zabarwienie na etapie zdrewnienia (12).
Liście są nieparzyste, złożone z 5 listków, ułożone naprzemianlegle. Dobrze rozwinięte pochwy liściowe mają około 1,5 cm długości. Główne ogonki liściowe mają od 8 do 19 cm długości, a ogonki listków są bardzo krótkie. Listki mają owalny kształt, ząbkowany wierzchołek i wyraźne unerwienie od spodu. Listki osiągają wymiary od 10 do 14 cm szerokości i od 27 do 33 cm długości. Liście są ciemnozielone z połyskującą górną powierzchnią. U podstawy każdego liścia znajduje się pączek wegetatywny i reprodukcyjny (12).
Guarana jest rośliną jednopienną. Kwiaty męskie i żeńskie mają kolor żółty, zebrane są w groniaste kwiatostany. Kwiaty mają 5 płatków korony (z których dwa są mniejsze), 8 pręcików oraz słupek z trójkomorową zalążnią. W przeważającej części stosunek kwiatów męskich do żeńskich wynosi 4,5:1 i może się różnić w każdym z kwiatostanów. Różnice te uwarunkowane są głównie czynnikami genetycznymi i środowiskowymi (8).
Owocem jest torebka o barwie ciemnozielonej, która po dojrzeniu przyjmuje kolor od żółtopomarańczowego do jasnoczerwonego, następnie pęka, odsłaniając od 1 do 4 ciemnobrązowych nasion. Nasiona u nasady pokryte są białą osnówką, która chroni je przed utratą wilgoci. Czerwonawa torebka z ciemnym nasieniem w środku i białą osnówką przypomina wyglądem ludzkie oko, co jest charakterystyczną cechą, przydatną w identyfikacji guarany (8).
Roślina jest zapylana przez pszczoły z rodzajów Melipona i Apis. Nasiona w sposób naturalny są rozsiewane przez ptaki. Odległości, na które mogą je rozprzestrzenić, nie są znane. Do takiego rozsiewu przyczynia się rozmieszczenie alkaloidów w nasionach. Osnówka praktycznie nie zawiera kofeiny, teobrominy czy teofiliny. Ptaki, aby wykorzystać cukry obecne w osnówce, spożywają nasiona guarany, ale bez ich kruszenia i miażdżenia, więc ilość uwolnionej kofeiny jest minimalna i ptaki unikają intoksykacji. Następnie nasiona są wydalane i rozsiewane (8).
Naturalne stanowiska P. cupana znajdują się na terenie Ameryki Południowej, głównie w Brazylii w dorzeczu Amazonki. Roślina najlepiej czuje się na terenach podmokłych, dlatego najczęściej spotykamy ją rosnącą wzdłuż brzegów rzek. Do pełnego rozwoju gatunek potrzebuje wysokiej temperatury oraz średnich rocznych opadów od 1500 do 2000 mm. Istnieją kontrowersje dotyczące pochodzenia P. cupana var. sorbilis. Naturalne stanowiska rośliny wydają się być ograniczone do regionu Mauès (dorzecze rzeki Açu), natomiast według Ducka obszarem naturalnego pochodzenia guarany jest bieg górny rzeki Rio Negro (ryc. 1) (8).
Ryc. 1. Mapa Ameryki Południowej – na terenie Brazylii zaznaczono stany z największymi obszarami upraw guarany (Amazonas, Acre, Pará, Mato Grosso i Bahia)
Uprawy
Uprawę guarany rozpoczęli Indianie z plemienia Saterè-Mawè żyjący w rejonie rzeki Açu i jej dopływów. W komercyjnych uprawach na otwartym terenie gatunek traci formę morfologiczną liany i rozwija się jako krzew niezrzucający liści, o wysokości od 2 do 3 m.
Do lat 80. XX wieku miasto Mauès w Amazonii było niekwestionowanym liderem w produkcji guarany w Brazylii. Zwiększające się wykorzystanie nasion związane z komercyjnym użytkowaniem, głównie w produkcji napojów bezalkoholowych oraz w przemyśle farmaceutycznym i kosmetycznym, skłoniło tysiące rolników na południu stanu Bahii, w obszarze upraw kakaowca, do podjęcia również upraw guarany. Gatunek ten szybko rozprzestrzenił się w tym regionie ze względu na korzystne warunki glebowe i klimatyczne – podobne do naturalnych siedlisk rośliny, ale w szczególności ze względu na brak szkodników i chorób oraz zwiększoną żyzność gleby. Uprawa guarany rozszerzyła się także poza rejonem Bahia, do innych stanów Brazylii: Amazonas, Acre, Pará, Mato Grosso (ryc. 1).
Obecnie guaranę uprawia się na terenie Brazylii, głównie w stanie Amazonas i Bahia. Z tych dwóch regionów pochodzi 95% całej brazylijskiej guarany. Roślinę rozmnaża się nie tylko z nasion, ale również z sadzonek, co pozwala na zachowanie pożądanych cech (odporność na szkodniki i choroby oraz dobra produktywność) odmian uprawnych. Ponadto rośliny rozmnażane przez sadzonki rosną lepiej i szybciej wchodzą w okres owocowania.
Młode sadzonki powinny być uprawiane przez okres od 7 do 9 miesięcy, w zacienieniu. Przycinanie jest ważne ze względu na zmniejszanie częstości występowania chorób oraz wytworzenie nowych gałęzi, które staną się gałęziami produkcyjnymi podczas następnego zbioru. Roślina wytwarza owoce każdego roku. Pierwsze zbiory mają miejsce po 3. roku życia rośliny, a począwszy od 6. roku produkcja staje się bardziej wydajna.
Zbiór surowca jest kosztowny i przeprowadza się go najczęściej ręcznie. Dojrzewanie owoców jest nierównoczesne, co sprawia, że zbiory trwają do 3 miesięcy. W ręcznym przetwarzaniu, nasiona są odzyskiwane z owoców po 3 dniach fermentacji, natomiast gdy zbiór odbywa się z użyciem maszyn, natychmiast po zbiorze (8). Nasiona po zebraniu są myte w celu usunięcia osnówki, prażone, mielone, mieszane z wodą, a następnie suszone. Uzyskuje się w ten sposób guaranę (pasta guarana). Po przetworzeniu nasion, zależnie od zastosowanej obróbki, zawartość kofeiny można zwiększyć przez zatężenie. W ekstrakcie z guarany ilość kofeiny może być podwojona lub potrojona w porównaniu z nasionami i wynosić od 9,8 do 11,0%. Forma skoncentrowana ekstraktu jest używana m.in. do produkcji napojów energetyzujących na bazie guarany, znanych w Brazylii jako rebites (8, 13).
Skład chemiczny surowca
Surowiec farmaceutyczny według European Pharmacopoeia 9.4 stanowią Paulliniae semen, czyli wysuszone nasiona Paullinia cupana Kunth, standaryzowane na zawartość kofeiny, której nie powinno być mniej niż 3,5% (1).
Na uwagę zasługuje również fakt, iż guarana jako roślina lecznicza figurowała w Farmakopei Polskiej już wcześniej, tj. w drugim wydaniu Farmakopei Polskiej z 1937 roku.
Powyżej zamieściliśmy fragment artykułu, do którego możesz uzyskać pełny dostęp.
Mam kod dostępu
- Aby uzyskać płatny dostęp do pełnej treści powyższego artykułu albo wszystkich artykułów (w zależności od wybranej opcji), należy wprowadzić kod.
- Wprowadzając kod, akceptują Państwo treść Regulaminu oraz potwierdzają zapoznanie się z nim.
- Aby kupić kod proszę skorzystać z jednej z poniższych opcji.
Opcja #1
29 zł
Wybieram
- dostęp do tego artykułu
- dostęp na 7 dni
uzyskany kod musi być wprowadzony na stronie artykułu, do którego został wykupiony
Opcja #2
69 zł
Wybieram
- dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
- dostęp na 30 dni
- najpopularniejsza opcja
Opcja #3
129 zł
Wybieram
- dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
- dostęp na 90 dni
- oszczędzasz 78 zł
Piśmiennictwo
1. Pharmacopoeia. 9th ed., Supplement 9.4. Council of Europe, Strasburg 2017.
2. Farmakopea Polska, Wyd. XI, Suplement 2018. Urząd Rejestracji Produktów Leczniczych, Wyrobów Medycznych i Produktów Biobójczych, Warszawa 2018.
3. Ekiert H, Sondej A, Klimek-Szczykutowicz M i wsp. Nowe surowce roślinne w Farmakopei Europejskiej. Cz. 1. Gatunki rodzaju Bupleurum (przewiercień) – źródło nowego surowca saponinowego. Post Fitoter 2018; (4):248-56.
4. Ekiert H, Sondej A, Klimek-Szczykutowicz M i wsp. No-we surowce roślinne w Farmakopei Europejskiej. Cz. 2. Rozwar wielkokwiatowy (Platycodon grandiflorus) – źródło nowego surowca saponinowego. Post Fitoter 2019; (1):41-8.
5. Ekiert H, Sondej A, Jafernik K i wsp. Nowe surowce roślinne w Farmakopei Europejskiej. Cz. 3. Ligusticum chuanxiong (podagrycznik chiński) – źródło nowego surowca olejkowego. Post Fitoter 2019; (2):102-10.
6. Kwiecień I, Kulig A, Szopa A i wsp. Nowe surowce roślinne w Farmakopei Europejskiej. Część 4. Houttuynia cordata Thunb. (pstrolistka sercowata) – źródło nowego surowca flawonoidowego. Post Fitoter 2019; (3):186-93.
7. Ekiert H, Sondej A, Klimek-Szczykutowicz M i wsp. Nowe surowce roślinne w Farmakopei Europejskiej. Część 5. Paeonia x suffruticosa (piwonia drzewiasta) – źródło nowego surowca terpenoidowo-fenolowego. Post Fitoter 2019; (4):21-31.
8. Schimpl FC, da Silva JF, Gonçalves JF i wsp. Guarana: revisiting a highly caffeinated plant from the Amazon. J Ethnopharmacol 2013; 150(1):14-31.
9. U.S. National Plant Germplasm System. Taxonomy – GRIN-Global Web v 1.10.5.0 2019 (Online); https://npgsweb.ars-grin.gov/gringlobal/taxonomydetail.aspx?id=27031.
10. Paullinia cupana (Online); http://old.worldagroforestry.org/treedb/AFTPDFS/Paullinia_cupana.PDF.
11. Basile A, Ferrara L, Del Pezzo M i wsp. Antibacterial and antioxidant activities of ethanol extract from Paullinia cupana Mart. J Ethnopharmacol 2005; 102(1):32-6.
12. Lodewijks MP. Aspects of the growth of Guaraná (Paullinia cupana var. sorbilis), a “relatório” for Agro Brahma and the Centro de Pesquisas do Cacau (CEPEC). Dept of Forestry, Agric University Wageningen 1986; 25.
13. Machado KN, Freitas AA, Cunha LH i wsp. A rapid simultaneous determination of methylxanthines and proanthocyanidins in Brazilian guaraná (Paullinia cupana Kunth). Food Chem 2018; 239:180-8.
14. EFSA (European Food Safety Authority) Panel on dietetic products, nutrition and allergies 2010; 8:1489.
15. Products HMPC (Committee on Herbal Medicinal Products). Guarana seed 2013 (Online); https://www.ema.europa.eu/en/documents/herbal-summary/guarana-seed-summary-public_en.pdf.
16. Madureirae de Oliveira D, Barreto G, Galeano P i wsp. Paullinia cupana Mart. var. sorbilis protects human dopaminergic neuroblastoma SH-SY5Y cell line against rotenone-induced cytotoxicity. Hum Exp Toxicol 2011; 30(9):1382-91.
17. Bèrubè-Parent S, Pelletier C, Dorè J i wsp. Effects of encapsulated green tea and Guarana extracts containing a mixture of epigallocatechin-3-gallate and caffeine on 24 h energy expenditure and fat oxidation in men. Br J Nutr 2005; 94(3):432-6.
18. Marx F. Analysis of guarana seeds II. Studies on the composition of the tannin fraction. Zeitschr Leb Unters Forsch 1990; 190:429-31.
19. Tajniki guarany – Nelfarma (Online); https://nelfarma.eu/tajniki-guarany/.
20. Espinola EB, Dias RF, Mattei R i wsp. Pharmacological activity of Guarana (Paullinia cupana Mart.) in laboratory animals. J Ethnopharmacol 1997; 55(3):223-9.
21. Majhenič L, Škerget M, Želijko K. Antioxidant and antimicrobial activity of guarana seed extracts. Food Chem 2007; 104(3):1258-68.
22. Andersen T, Fogh J. Weight loss and delayed gastric emptying following a South American herbal preparation in overweight patients. J Hum Nutr Diet 2001; 14(3):243-50.
23. Ruxton CHS, Kirkwood L, McMillan B i wsp. Effectiveness of a herbal supplement (Zotrim) for weight management. Br Food J 2007; 109(6):416-28.
24. Campos MM, Fernandes ES, Ferreira J i wsp. Pharmacological and neurochemical evidence for antidepressant-like effects of the herbal product Catuama. Pharmacol Biochem Behav 2004; 78(4):757-64.
25. Boozer CN, Nasser JA, Heymsfield SB i wsp. An herbal supplement containing Ma Huang-Guarana for weight loss: a randomized, double-blind trial. Int J Obes 2001; 25(3):316-24.
26. Otobone FJ, Sanches AC, Nagae RL i wsp. Effect of crude extract and its semi purified constituents from guaraná seeds Paullinia cupana var. sorbilis (Mart.) lucke on cognitive performance in morris water maze in rats. Braz Arch Biol Technol 2005; 48(5):723-8.
27. Roncon CM, Biesdorf de Almeida C, Klein T i wsp. Anxiolytic effects of a semipurified constituent of guaraná seeds on rats in the elevated T-maze test. Planta Med 2011; 77(3):236-41.
28. Kennedy DO, Haskell CF, Wesnes KA i wsp. Improved cognitive performance in human volunteers following administration of guarana (Paullinia cupana) extract: Comparison and interaction with Panax ginseng. Pharmacol Biochem Behav 2004; 79(3):401-11.
29. Kennedy DO, Haskell CF, Robertson B i wsp. Improved cognitive performance and mental fatigue following a multi-vitamin and mineral supplement with added guaraná (Paullinia cupana). Appetite 2008; 50(2-3):506-13.
30. De Oliveira Campos MP, Riechelmann R, Martins LC i wsp. Guarana (Paullinia cupana) improves fatigue in breast cancer patients undergoing systemic chemotherapy. J Altern Complement Med 2011; 17(6):505-12.
31. Mattei R, Dias RF, Espínola EB i wsp. Guarana (Paullinia cupana): toxic behavioral effects in laboratory animals and antioxidant activity in vitro. J Ethnopharmacol 1998; 60(2):111-6.
32. Campos AR, Barros AIS, Albuquerque FAA i wsp. Acute effects of Guarana (Paullinia cupana Mart.) on mouse behaviour in forced swimming and open field tests. Phytother Res 2005; 19(5):441-3.
33. Campos AR, Barros AIS, Santos FA i wsp. Guarana (Paullinia cupana Mart.) offers protection against gastric lesions induced by ethanol and indomethacin in rats. Phytother Res 2003; 17(10):1199-202.
34. Fukumasu H, da Silva TC, Avanzo JL i wsp. Chemopreventive effects of Paullinia cupana Mart var. sorbilis, the guaraná, on mouse hepatocarcinogenesis. Cancer Lett 2006; 233(1):158-64.
35. Fukumasu H, Avanzo JL, Nagamine MK i wsp. Paullinia cupana Mart var. sorbilis, guaraná, reduces cell proliferation and increases apoptosis of B16/F10 melanoma lung metastases in mice. Braz J Med Biol Res 2008; 41(4):305-10.
36. Bydlowski SP, D’Amico EA, Chamone DA. An aqueous extract of guaraná (Paullinia cupana) decreases platelet thromboxane synthesis. Braz J Med Biol Res 1991; 24(4):421-4.
