Międzynarodowe badania wskazują, że wzmocnienie pielęgniarstwa oraz inwestycja w zasoby ludzkie w pielęgniarstwie przynoszą nieocenione korzyści dla pacjentów oraz całego systemu ochrony zdrowia w postaci m.in. skróconego czasu oczekiwania na świadczenia medyczne, lepszego dostępu do opieki medycznej, zmniejszenia śmiertelności szpitalnej, czasu pobytu pacjentów w szpitalu, obniżenia kosztów opieki medycznej oraz polepszenia klinicznych wyników opieki medycznej (1). W niniejszym artykule dokonano przeglądu wybranych strategii rozwoju pielęgniarstwa oraz wytycznych Światowej Organizacji Zdrowia do tworzenia takich dokumentów w poszczególnych krajach, a także zidentyfikowano nowe role dla pielęgniarek. Ponadto na przykładzie innych krajów przedstawiono dorobek Polski w tym zakresie. Dokonujące się na całym świecie zmiany demograficzno-epidemiologiczne, a także zmiany struktury zawodów medycznych powodują, że pielęgniarkom przyznawane są nowe kompetencje. Badania naukowe dowodzą, że wprowadzenie nowych ról w pielęgniarstwie to kierunek efektywny kosztowo, przynoszący wymierne korzyści finansowe dla całego społeczeństwa (2). Nowe role w pielęgniarstwie polegają m.in. na przekazywaniu kompetencji od lekarza do pielęgniarek w celu właściwego rozłożenia zadań w poszczególnych zawodach medycznych. Przykładem jest nadanie pielęgniarkom w wielu krajach uprawnień do przepisywania leków. Pionierem w tym zakresie są Stany Zjednoczone, gdzie wzrost znaczenia Dyplomowanej Pielęgniarki z Zaawansowaną Praktyką (ang. advanced practice registered nurse – APRN) przyczynił się do nadania pielęgniarkom już w latach 70. ubiegłego stulecia kompetencji polegającej na przepisywaniu recept pacjentom (3-5). Wprowadzenie w Polsce od 1 stycznia 2016 roku nowych uprawnień dla pielęgniarek zezwalających na przepisywanie określonych grup leków, środków spożywczych specjalnego przeznaczenia żywieniowego i wyrobów medycznych zdaje się być odpowiedzią na wspomniane zmiany zachodzące w tym zawodzie (6, 7). Można z całą pewnością stwierdzić, iż jest to „krok milowy” w rozwoju polskiego pielęgniarstwa.

Kolejnym projektem rozszerzającym kompetencje pielęgniarek w Polsce ma być Porada pielęgniarska, jako zupełnie nowe świadczenie, osobno finansowane przez Narodowy Fundusz Zdrowia (8).

Z uwagi na powszechne zjawisko niedoboru kadry medycznej rządy państw coraz bardziej zwracają uwagę na wydajność, racjonalne i efektywne gospodarowanie zasobami zatrudnianego personelu (6, 9).

Tworzenie strategii na rzecz rozwoju pielęgniarstwa było i jest jednym z działań podejmowanych na rzecz poprawy sytuacji w ochronie zdrowia, poprzez szeroko rozumiane inicjatywy prowadzące do wspierania i wzmacniania pielęgniarstwa.

Konieczność podejmowania wspólnych wysiłków na rzecz strategicznych kierunków wzmacniania pielęgniarstwa Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) akcentuje już od 2002 roku. Na szczególną uwagę zasługuje dokument „Globalne, strategiczne kierunki wzmocnienia pielęgniarstwa i położnictwa 2016-2020” (Global strategic directions for strengthening nursing and midwifery 2016-2020), który przedstawia konieczność zwiększenia dostępności do wysokiej jakości, efektywnej kosztowo opieki pielęgniarskiej i wskazuje strategiczne kierunki działań na różnych szczeblach (globalnych, krajowych, regionalnych) mające na celu wzmocnienie pielęgniarstwa (ryc. 1). Na szczeblu krajowym wymieniane są m.in.: opracowywanie krajowych planów rozwoju pielęgniarstwa; opracowywanie, wdrażanie i wspieranie systemów zarządzania jakością w pielęgniarstwie; opracowywanie i wdrażanie planów poprawy warunków pracy pielęgniarek, dla zapewnienia pozytywnego środowiska pracy; tworzenie mechanizmów podnoszących poziom zaangażowania pielęgniarek w procesy decyzyjne związane z polityką zdrowotną; tworzenie wielosektorowych grup wspierających rozwój pielęgniarstwa; aktualizacja programów nauczania na studiach pielęgniarskich o treści kształtujące asertywność, rozwijające umiejętności przywódcze, negocjacyjne, pomagające wpływać na politykę zdrowotną.

Przedstawiane działania są zgodne z globalną strategią WHO dotyczącą zasobów ludzkich w ochronie zdrowia – „The Global Strategy on Human Resources for Health: Workforce 2030” (10).

Przykłady innych krajów na świecie pokazują, iż tworzenie takich strategii ma miejsce co najmniej od kilkudziesięciu lat i bardzo często było odpowiedzią na aktualny bądź prognozowany kryzys w ochronie zdrowia.

Już pod koniec lat 90. rząd Irlandii przedstawił ramy określające strategie rozwoju przyszłości zawodu i praktyki pielęgniarskiej, jako fundament, który zapewni strukturę, będzie wspierał zmiany, innowacje i wzmacniał rozwój praktyki pielęgniarskiej, tak aby mogła ona sprostać wyzwaniom i potrzebom opieki zdrowotnej. Wytyczne zostały przedstawione w 2006 roku w raporcie określającym koncepcje rozwoju pielęgniarstwa w tym kraju (11). Podobne przedsięwzięcie podjęła Kanada już w 1999 roku, w obliczu trwającego kryzysu w pielęgniarstwie w całym kraju – niekontrolowanego niedoboru pielęgniarek, co było istotną przyczyną pogorszenia jakości opieki zdrowotnej w tym kraju. Pierwszy dokument pod nazwą „W kierunku strategii pielęgniarskiej dla Kanady: dokument konsultacyjny dla interesariuszy” był fundamentem dla wydanej pod koniec 2000 roku „Strategii pielęgniarstwa dla Kanady”, która wskazywała jako podstawowy cel osiągnięcie i utrzymanie odpowiedniej podaży personelu pielęgniarskiego. Zaproponowano 11 kluczowych strategii zmian, zapewniających m.in. poprawę jakości życia zawodowego pielęgniarek, lepsze planowanie zasobów ludzkich w pielęgniarstwie, zwiększenie świadomości społeczeństwa na temat pielęgniarstwa i wzrost kandydatów do szkół pielęgniarskich, zmiany w edukacji pielęgniarek dopasowane do potrzeb społeczeństwa i systemu opieki zdrowotnej, analizę możliwości wprowadzenia systemu motywacyjnego dla pielęgniarek niepracujących w zawodzie celem powrotu do zawodu (12). W 2012 roku z inicjatywy Kanadyjskiego Towarzystwa Pielęgniarskiego (Canadian Nurses Association) powstała Krajowa Komisja Ekspercka, która opracowała 5-letnią strategię (na lata 2012-2017) dla pielęgniarstwa kanadyjskiego pod nazwą „A nursing call to action”, zakładająca wielosektorową współpracę na rzecz poprawy ochrony zdrowia i pielęgniarstwa w kraju, lepszego wykorzystania posiadanych zasobów ludzkich, wskazując na ekonomiczne korzyści interwencji pielęgniarskich, ze szczególnym naciskiem na efektywność opieki pielęgniarskiej w szeroko pojętej deinstytucjonalizacji opieki medycznej, umiejscowionej w podstawowej opiece (primary care) oraz miejscu zamieszkania pacjentów (13, 14). Warto zaznaczyć, iż analiza dostępnych danych dla Kanady liczby pielęgniarek przypadających na 1000 mieszkańców w latach 2003-2017 wskazuje na istotny trend wzrostowy w tym zakresie (ryc. 2).

Strategiczny, systemowy plan rozwoju pielęgniarstwa w Argentynie został przedstawiony przez argentyńskie Ministerstwo Zdrowia w 2008 roku pod nazwą National Plan for Nursing Development (hiszp. Recursos humanos: Residencias Enfermería). Główne cele i założenia rozwoju pielęgniarstwa w tym kraju kładą szczególny nacisk na jakość edukacji pielęgniarskiej, tworzenie partnerstw pomiędzy ośrodkami dydaktycznymi kształcącymi pielęgniarki, a także na działania wpływające na wzrost liczby pielęgniarek w kraju (13).