Głos i mowa stanowią podstawę komunikacji międzyludzkiej. Dla wielu grup zawodowych są również narzędziem pracy. Wydolność i jakość głosu są odzwierciedleniem problemów zdrowotnych człowieka zarówno ze sfery somatycznej, jak i psychicznej. Zaburzenia głosu uwarunkowane psychogennie określa się mianem phononeurosis (1). Do przyczyn zaburzeń jakości głosu zaliczane są: problemy zawodowe, częste konflikty w relacjach społecznych, szczególnie rodzinnych, a także permanentny lęk. Istnieje kilka klasyfikacji przedstawiających zaburzenia jakości głosu uwarunkowane psychogennie (1-3).

Styczek w przyczynowej klasyfikacji zaburzeń mowy wyodrębniła wewnątrzpochodne zaburzenia mowy (zwane również endogennymi). Do grupy tych zaburzeń zaliczono nerwice mowy (logoneurozy) i składające się na nie: jąkanie, mutyzm, dysfonie, afonię, czyli bezgłos, zaburzenia siły, modulacji i wysokości głosu, a także zaburzenia tempa mowy (1, 4).

Zalewski, podobnie jak Styczek, do grupy nerwic mowy zalicza mutyzm i afonię, dodaje m.in. lęk przed mówieniem – logofobię, logostenię (zmniejszoną kompetencję w zakresie mówienia), histeryczne zaburzenia mowy (główną formą tych zaburzeń jest logorea, czyli wielosłowie) (1, 5).

Natomiast Czernikiewicz i Woźniak do zaburzeń psychogennych głosu zaliczają schizofazję, niektóre postacie jąkania, logoneurozy oraz zaburzenia mowy towarzyszące spektrum autyzmu (1, 4, 5).

W 1943 roku Leo Kanner opisał autyzm wczesnodziecięcy jako całościowe zaburzenia rozwoju dziecka pojawiające się około 30. miesiąca życia (1, 4, 5).

Zaburzenia mowy i komunikacji to jedne z najbardziej charakterystycznych objawów występujących w autyzmie. Obserwuje się opóźnienie rozwoju językowego oraz problemy z wykorzystaniem w życiu nabytych umiejętności w celu komunikowania się z innymi osobami (5-8).

Etiologia ASD (ang. autism spectrum disorder) nie jest jednoznacznie określona. Nie ma dowodu na to, że konkretne czynniki, gen czy zmiana w mózgu powodują autyzm. Wiąże się to z faktem, iż jego występowanie jest skorelowane z występowaniem innych zaburzeń współtowarzyszących, co utrudnia badaczom postawienie jednoznacznej tezy (5, 9, 10).

Pierwsze objawy autyzmu można zauważyć już we wczesnym niemowlęctwie, gdzie dziecko manifestuje niechęć do kontaktu fizycznego z rodzicami, a kontakt wzrokowy jest ograniczony lub nie ma go w ogóle. Wiele dzieci zmagających się z autyzmem nabywa umiejętności rozwojowe, takie jak: raczkowanie, chodzenie czy mowę, w tym samym czasie co rówieśnicy, jednak u dużego odsetka dzieci ze spektrum autyzmu mowa jest opóźniona w różnym stopniu lub obserwujemy jej regres (10, 11).

Cechą charakterystyczną osób z autyzmem są stereotypowe ruchy dotyczące trzech obszarów: rąk, całego ciała oraz postawy i chodu. Stereotypie ruchowe w zakresie rąk są reprezentowane poprzez machanie dłońmi, klaskanie, ciągłe kręcenie przedmiotami. Stereotypie ruchowe w obrębie ciała manifestowane są poprzez kołysanie, kręcenie się wokół własnej osi, napady skłonów w przód i w tył. Natomiast stereotypie dotyczące chodu i postawy są reprezentowane poprzez chodzenie na palcach lub częste podskoki. Pacjenci często wykazują fiksację na przedmiotach czy na sekwencjach ruchów, np. na ciągłym gaszeniu i zapalaniu światła. U dzieci z ASD często obserwuje się różnego rodzaju zaburzenia z zakresu integracji sensorycznej (5, 11).

Cechami charakterystycznymi mowy dzieci z autyzmem są opóźnianie jej rozwoju w stosunku do rówieśników lub w skrajnych przypadkach całkowity brak rozwoju mowy. Dzieci, które mówią, mają trudności z zainicjowaniem rozmowy lub jej kontynuowaniem. Mowa jest stereotypowa, charakteryzuje się licznymi powtórzeniami tych samych słów lub zwrotów. Mogą również wystąpić zaburzenia natężenia, intonacji, tempa, rytmu i akcentu mowy (9-11).

Jąkanie (łac. alalia syllabaris) to zaburzenie powszechnie obserwowane na całym świecie, dotyka wszystkie grupy kulturowe, religijne oraz społeczno-ekonomiczne. Zaburzenie płynności mowy w postaci jąkania jest zjawiskiem złożonym, ma wielopłaszczyznową etiologię i zróżnicowaną symptomatologię. Pierwsze objawy jąkania są zauważalne już we wczesnym dzieciństwie, przypadają na okres intensywnego rozwoju mowy pomiędzy 2. a 4. rokiem życia. U niektórych pacjentów jąkanie rozwija się stopniowo i narastająco, natomiast u innych pojawia się gwałtownie i nagle. Z badań naukowych (1) wynika, iż 1% populacji ogólnej się jąka, w wieku wczesnoszkolnym na 3 jąkających się chłopców przypada 1 dziewczynka, a około 10. roku życia 1 dziewczynka przypada na 6 jąkających się chłopców. Z powyższych badań wynika, że płeć męska jest czynnikiem zwiększającym ryzyko wystąpienia jąkania. Wyróżniono również czynniki: fizjologiczne, środowiskowe, lingwistyczne (związane z mową i językiem) oraz psychologiczne, leżące u podłoża jąkania. Wśród czynników fizjologicznych wyróżniamy:

– uwarunkowania genetyczne,

– czynniki neurologiczne w postaci strukturalnych i funkcjonalnych różnic w mózgu u dorosłych osób jąkających się,

– płeć męską,

– różnice w sprawności motorycznej związanej z powstawaniem mowy.

Czynniki lingwistyczne:

– opóźniony rozwój mowy lub ponadprzeciętne zdolności językowe,

– nieharmonijny rozwój mowy.

Czynniki środowiskowe:

– relacje rodzinne, szczególnie na polu rodzic-dziecko,

– duży niepokój ze strony rodzica,

– negatywne reakcje ze strony otoczenia, zwłaszcza grupy rówieśniczej.

Czynniki psychologiczne:

– temperament dziecka (bardziej aktywne, impulsywne, mniej elastyczne, bardziej reaktywne, wrażliwe, wycofane, introwertyczne, lękliwe, nieśmiałe),

– świadomość problemu u dziecka. Dziecko widzi, że ma problem z mówieniem, co rodzi brak akceptacji ze strony rówieśniczej. Pacjent czuje się niepewnie w czasie wypowiedzi, stresuje się, przez co jąkanie się nasila (2, 8, 12).

Szamburski zaznacza, iż czynnikiem wyzwalającym jąkanie w przypadku zaistnienia innych czynników predysponujących do wystąpienia jąkania może być silne pozytywne lub traumatyczne wydarzenie w życiu pacjenta (2, 8).

Alalia syllabaris, czyli jąkanie, jest to zaburzenie płynności mowy, którego cechą charakterystyczną są częste powtórzenia lub przedłużenia słów, sylab, dźwięków. Pacjenci zmagają się również z pauzami zakłócającymi rytmiczny przepływ mowy, bradylalią (zbyt wolne mówienie) oraz tachylalią (zbyt szybkie mówienie). Główną przyczyną jąkania jest nadmierne napięcie mięśni oddechowych, artykulacyjnych oraz fonacyjnych. Wyróżniamy trzy typy jąkania: kloniczne, toniczne oraz kloniczno-toniczne. Do głównych zakłóceń zalicza się zaburzenia tempa mówienia, zaburzenia czasu trwania głosek, czyli iloczasu, zakłócenia rytmu mówienia oraz zakłócenia melodii (1, 8, 13, 14).

Aspekt psychogenny ma duże znaczenie w etiologii jąkania, stopniu nasilenia zaburzenia i terapii logopedycznej (8).