Anemia z niedoboru żelaza jest najczęstszą przyczyną niedokrwistości u dzieci. Jest wiele czynników etiologicznych niedoboru tego pierwiastka w organizmie, które trzeba brać pod uwagę podczas diagnostyki niedokrwistości u młodych pacjentów. W tej pracy zostaną omówione potencjalne przyczyny, diagnostyka oraz leczenie anemii z niedoboru żelaza u dzieci.

Anemia to zaburzenie charakteryzujące się spadkiem stężenia hemoglobiny i/lub erytrocytów w porównywaniu do normy przyjętej dla danego wieku i płci (1). Wytyczne WHO (2) odnośnie diagnostyki anemii w zależności od wieku i płci zostały przedstawione w tabeli 1. Diagnostyka pierwotnej przyczyny oraz skuteczne postępowanie terapeutyczne w tym schorzeniu są istotne ze względu na konsekwencje zdrowotne ostrej i przewlekłej niedokrwistości, mające szczególne znaczenie u dzieci w wieku rozwojowym.

Anemię z niedoboru żelaza zazwyczaj cechują powolny początek i przewlekły charakter. Do powikłań długotrwałej niedokrwistości należą m.in. zaburzenia wzrostu i pokwitania, obniżona aktywność motoryczna, trudności w utrzymaniu uwagi, trudności szkolne oraz zaburzenia kardiologiczne: tachykardia, pojawienie się szmerów skurczowych nad sercem i kardiomegalia. 

Niedokrwistość jest schorzeniem występującym w dużym odsetku u osób na całym świecie. Częstość występowania anemii różni się znacznie pomiędzy krajami, osiągając najwyższe wskaźniki w krajach, gdzie endemicznie występuje malaria. Anemia z niedoboru żelaza diagnozowana jest najczęściej u dzieci do 5. r.ż. i wiąże się z dużym zapotrzebowaniem na żelazo wynikającym z gwałtownego wzrostu i zbyt małej podaży w diecie. Według WHO niedobór żelaza odpowiada za ponad 50% przyczyn anemii u dzieci.

Chociaż globalnie szacuje się, że średni odsetek populacji dotkniętej tym schorzeniem to 24,8%, to dla dzieci w wieku 0,5-4,99 roku to aż 47,4%. W Europie u dzieci w wieku 0,5-4,99 roku odsetek dotkniętych anemią jest niższy niż na świecie i wynosi 26,5%, a w wieku 5-14,99 roku już tylko 9,3%. Dokładne dane epidemiologiczne dla Polski zostały przedstawione poniżej.

Częstość występowania anemii na świecie według WHO (3) u dzieci od urodzenia do wieku przedszkolnego (0-4,99 roku) przedstawia rycina 1.

Polska należy do krajów, gdzie problem występowania anemii został określony jako „umiarkowany”. Dane WHO dla Polski przedstawiają się następująco:

– populacja dzieci 0-4,99 roku – 1,804 mln,

– odsetek dzieci z poziomem Hb < 11 g/dl – 22,7%,

– populacja dzieci z anemią – 410 tys.

Anemię najczęściej klasyfikuje się ze względu na wielkość erytrocytu, która jest istotnym parametrem w diagnostyce różnicowej tego schorzenia. W zależności od wielkości krwinki wyróżnia się anemię mikro-, normo- i makrocytarną. Zmniejszenie objętości erytrocytu (mikrocytoza) może następować w przebiegu niedokrwistości z niedoboru żelaza, w niektórych przypadkach wrodzonej niedokrwistości syderoblastycznej oraz w talasemiach. Zmniejszenie objętości może być wynikiem: 1. zmniejszenia ilości hemoglobiny w komórce, co jest spowodowane niedoborem żelaza, niezbędnego do produkcji hemu – w przypadku niedokrwistości niedoborowej oraz syderoblastycznej, bądź 2. nieprawidłowej jej budowy – w przypadku talasemii. Prawidłowa wielkość erytrocytu stwierdzana jest w niedokrwistościach pokrwotocznych oraz hemolitycznych, a także w przebiegu chorób przewlekłych. Zwiększenie objętości erytrocytu (makrocytoza) występuje najczęściej z powodu zaburzenia dojrzewania kwasów nukleinowych w komórkach prekursorowych erytrocytów, spowodowanego m.in. niedoborem B₁₂/kwasu foliowego. Schorzenie to często towarzyszy chorobie alkoholowej, chemioterapii i przewlekłym zaburzeniom funkcji wątroby. Makrocytoza może wystąpić w przebiegu zaburzeń funkcji szpiku – w zespole mielodysplastycznym bądź aplazji.

Warto też pamiętać, że we wczesnych fazach rozwoju chorób manifestujących się mikro- bądź makrocytozą może nie dojść jeszcze do zaburzenia wielkości erytrocytu i w badaniach laboratoryjnych może być stwierdzona prawidłowa wielkość krwinki.

Objawy niedokrwistości zależą od stopnia zaburzeń, tempa narastania, chorób współistniejących oraz możliwości adaptacyjnych ustroju.

Do najczęstszych objawów anemii z niedoboru żelaza należą:

– bladość,

– brak łaknienia,

– osłabienie,

– bóle i zawroty głowy,

– apatia i senność (lub rozdrażnienie),

– szybkie męczenie się,

– przyśpieszona akcja serca,

– zwiększone pragnienie (szczególnie u niemowląt).

Niedobór żelaza może ponadto prowadzić do zaburzeń odporności (niedobór żelaza wpływa na funkcjonowanie limfocytów), napadów bezdechu u dzieci, zakrzepicy, pica (spożywanie substancji niejadalnych – dla anemii charakterystyczne są: ziemia, lód, surowa skrobia), zmian w nabłonku (zajady, zmiany troficzne naskórka, rzadziej zespół Plummera-Vinsona) oraz zespołu niespokojnych nóg (4).

Badaniem fizykalnym można stwierdzić:

– bladość: skóry, śluzówki jamy ustnej i spojówek, bladość czerwieni warg, przeświecanie małżowin usznych,

– szmer skurczowy nad sercem,

– tachykardię,

– łamliwość paznokci,

– nadżerki w kącikach ust,

– łamliwość włosów,

– zmiany troficzne naskórka,

– zahamowanie przyrostu masy ciała.