Od kilku lat na rynku europejskim obserwujemy gwałtowny wzrost liczby suplementów diety wprowadzanych do obrotu w poszczególnych krajach Unii. Ta dziedzina sprzedaży rozwija się bardzo prężnie i generuje ogromne dochody dla producentów żywności, firm odpowiedzialnych za wprowadzenie produktów do obrotu, pośredników, producentów oraz dostawców surowców roślinnych i innych składników. Obserwuje się powstawanie nowoczesnych linii produktów dedykowanych różnym grupom konsumenckim – dzieciom, kobietom ciężarnym i karmiącym, seniorom, sportowcom, młodzieży uczącej się, kobietom i mężczyznom w różnym wieku (20+, 30+, 40+, 50+ itd.) czy osobom chcącym poprawić urodę (głównie włosy, paznokcie, cerę). Dla tej ostatniej grupy zaprojektowana została szeroka gama przeróżnych nutrikosmetyków.

Zgodnie z definicją „suplement diety” to produkt spożywczy. Zatem należy on do tej samej kategorii, co dobrze nam znane i powszechnie spożywane produkty żywnościowe, np. jogurt, mleko czy cukier. Zgodnie z ustawą z dnia 25 sierpnia 2006 roku o bezpieczeństwie żywności i żywienia (Dz. U. 2006, nr 171, poz. 1225) celem suplementu diety jest uzupełnienie normalnej diety konsumenta. Jest on skoncentrowanym źródłem witamin i/lub składników mineralnych oraz innych substancji wykazujących efekt odżywczy lub inny fizjologiczny. Zgodnie z obowiązującą definicją suplement diety może być wprowadzany do obrotu w formie umożliwiającej dawkowanie (np. w postaci kapsułki albo saszetki z proszkiem). Chodzi o to, by poszczególne porcje suplementu diety dało się spożywać w małych, odmierzonych porcjach. Z definicji tej automatycznie wyłączone są produkty posiadające właściwości produktu leczniczego w rozumieniu przepisów prawa farmaceutycznego.

Składnikami suplementów diety powinny być zatem witaminy i związki mineralne, uzupełniane w przypadku stwierdzenia niedoboru tych substancji w organizmie. Sformułowanie zawarte w definicji suplementu diety, dotyczące „innych substancji wykazujących efekt odżywczy lub inny fizjologiczny”, pozwala na umieszczanie w składzie tych produktów składników innych niż witaminy i minerały. Czy nasz organizm na pewno cierpi na niedobory wszystkich tych elementów? Przede wszystkim wiele wątpliwości i kontrowersji budzi zażywanie wieloskładnikowych suplementów diety w sytuacji, gdy nasza codzienna dieta jest odpowiednio zbilansowana i urozmaicona oraz nie mamy żadnych niedoborów składników odżywczych. Ewentualne niedobory pewnych składników powinny być potwierdzone odpowiednimi badaniami laboratoryjnymi, które wykonuje się rzadko. Suplementy diety zaś cieszą się niesłabnącym zainteresowaniem konsumentów, którzy niestety wiedzę o tych produktach czerpią bardzo często z niesprawdzonych stron internetowych oraz audycji reklamowych i relacji antenowych.

Obecnie wprowadzenie w Polsce do obrotu suplementu diety jest bardzo proste. Wystarczy prawidłowo wypełnić i złożyć odpowiedni formularz poprzez elektroniczny system powiadomień na stronie internetowej Głównego Inspektoratu Sanitarnego. Spełnienie tego formalnego warunku umożliwia rozpoczęcie sprzedaży zgłoszonego produktu. Na tym etapie sprzedaż niesprawdzonego produktu może stać się zagrożeniem dla zdrowia potencjalnego konsumenta. Co w przypadku, gdy kwalifikacja i bezpieczeństwo stosowania suplementu diety są niewłaściwe lub budzą poważne wątpliwości? Kolejnym problemem jest niespełnianie przez produkt zapisów dotyczących jego składu i przeznaczenia, podanych na etykiecie przez podmiot odpowiedzialny. Niepokojący jest również długi czas weryfikacji powiadomień przez odpowiedzialny organ nadzoru (w Polsce jest to Główny Inspektorat Sanitarny). Potencjalne niebezpieczeństwo dla zdrowia konsumenta mogą stanowić produkty sprzedawane przez dłuższy czas, które nie zostały jeszcze pozytywnie zweryfikowane przez GIS. Jeśli zawierają składnik zabroniony lub budzą zastrzeżenia, dotyczące kwalifikacji i bezpieczeństwa stosowania, mogą stanowić zagrożenie dla zdrowia.

W tym momencie należy wspomnieć o planowanych zmianach w powiadomieniach składanych do GIS. 21 grudnia 2019 roku w Dzienniku Ustaw 2019 poz. 2499 opublikowano Rozporządzenie Ministra Zdrowia zmieniające rozporządzenie w sprawie wzoru formularza powiadomienia o produktach wprowadzanych po raz pierwszy do obrotu na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, rejestru produktów objętych powiadomieniem oraz wykazu krajowych jednostek naukowych, właściwych do wydawania opinii. Po wejściu w życie nowe rozporządzenie zmieniło obowiązujące do tej pory Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 23 marca 2011 roku. Nowe rozporządzenie jest bardziej czytelne, zawiera szczegółowe informacje na temat produktu wprowadzanego do obrotu oraz stanu postępowania, tym samym Ustawodawca chce zwiększyć poziom bezpieczeństwa konsumenta.

Rośliny lub ich przetwory, będące składnikami suplementów diety, powinny być dokładnie scharakteryzowane. Konieczne jest podanie ich prawidłowej nazwy łacińskiej (rodzaju, gatunku oraz nazwiska botanika, który opisał konkretną roślinę). W obrębie jednego rodzaju mamy zwykle dużą liczbę różnych gatunków, jest zatem konieczne, aby właściwie rozpoznać gatunek. Jest to szczególnie ważne w przypadku, gdy niektóre gatunki danego rodzaju nie są rekomendowane do stosowania w żywności lub na przykład nie ma wystarczających informacji dotyczących historii ich spożywania jako żywności na terenie Unii Europejskiej. Na rynku suplementów diety spotyka się też produkty, w których nie ma zadeklarowanego na etykiecie składnika roślinnego. Zdarza się, że jest on fałszowany tańszym surowcem lub brak tego surowca w składzie produktu.

Ważne, aby na etykiecie była podana część rośliny wykorzystana w preparacie (korzeń, kwiat, kora, owoc, liść, ziele) lub jaki przetwór roślinny zastosowano (sok, ekstrakt, olejek). Spotyka się fałszowanie surowców inną częścią roślinną niż deklarowana w ulotce, często w składzie suplementu diety występuje związek syntetyczny. Należy także zwrócić uwagę na problemy związane ze standaryzacją surowca. W suplementach diety nie ma obowiązku standaryzacji surowca na określony związek biologicznie aktywny. Jest to dobrowolne i zależy tylko i wyłącznie od dobrej woli wprowadzającego dany produkt do obrotu. Wielu producentów w składzie swoich wyrobów umieszcza surowce standaryzowane na określony związek lub taką praktykę deklaruje na etykiecie produktu. Niestety spotyka się też produkty, w których badania laboratoryjne wykazały brak związku standaryzowanego, podawanego w składzie, lub bardzo dużą jego ilość (np. > 90%), co rodzi podejrzenie dodania do produktu czystej substancji chemicznej. Przykładem może być ekstrakt z ziela tymianku, w którym badania wykazały obecność właściwie tylko czystej rutyny lub ekstrakt z pędów bambusa, w którym 99% stanowił czysty krzem.

Dla prawidłowego rozpoznania rośliny ważne jest także jej pochodzenie – czy pochodzi ona z uprawy, czy zebrana jest ze stanowiska naturalnego. Nieprawidłowe rozpoznanie właściwego gatunku lub zwykła pomyłka podczas zbioru mogą doprowadzić do zanieczyszczenia surowca inną rośliną. Przykładem może być korzeń lukrecji gładkiej (Glycyrrhizae radix), który jest często mylony z innymi gatunkami tego rodzaju. Kolejnym przykładem jest czosnek niedźwiedzi (Allium ursinum L.), który można łatwo pomylić z konwalią majową (Convallaria majalis L.), kokoryczką wonną (Polygonatum odoratum Druce) czy zimowitem jesiennym (Colchicum autumnale L.). Są to rośliny, które zawierają niebezpieczne substancje: saponiny, glikozydy nasercowe, kolchicyny, które mogą mieć szkodliwy wpływ na zdrowie konsumenta.

Istotnym problemem jest proceder celowego fałszowania surowców roślinnych. Najczęstszą fałszowaną rośliną jest krokus uprawny (Crocus sativus L.), z którego pozyskuje się najdroższą przyprawę świata – szafran. Są to suszone znamiona, zawierające pomarańczowy barwnik – krocynę. Znamiona tej rośliny często mieszane są z pręcikami, aby uzyskać ich większą masę, stosuje się też namaczanie i dodawanie innych barwników. Zdarza się również wzajemne fałszowanie np. kwiatów nagietka (Calendulae flos) i kwiatów arniki (Arnicae flos).

Zanieczyszczenie surowca inną rośliną może powstać na każdym etapie produkcji, podczas dostawy surowca, w trakcie suszenia, magazynowania, przetwarzania, mieszania, pakowania. Szczególnie niebezpieczne jest skażenie danego surowca roślinami zawierającymi alkaloidy pirolizydynowe. Są to niebezpieczne związki o aktywności hepatotoksycznej i rakotwórczej. Komitet ds. Roślinnych Produktów Leczniczych określił dopuszczalne dzienne spożycie alkaloidów pirolizydynowych na poziomie 0,007 μg/kg m.c. oraz 0,35 μg/dzień w produktach ziołowych leczniczych, stosowanych nie dłużej niż 14 dni.

Poniżej przedstawiono przykłady surowców roślinnych, ich przetworów, innych substancji niebezpiecznych lub budzących poważne wątpliwości co do ich stosowania jako składniki żywności.

Jednym z przetworów roślinnych, który napotykano w składzie suplementów diety, był wyciąg z nasion rośliny Griffonia simplicifolia Baill. W nasionach rośliny znajduje się m.in. 5-hydroksytryptofan (5-HTP) (1), który stosuje się w leczeniu depresji i fibromialgii, w bezsenności, migrenie i przy odchudzaniu. Jest on prekursorem serotoniny, łatwo przechodzi przez barierę krew-mózg. Związek ten wykazuje silne działanie psychoaktywne, porównywalne do aktywności leków przeciwdepresyjnych. Jego spożywanie może powodować drażliwość, irytację oraz objawy maniakalne. Z uwagi na to, jego stosowanie jako żywność jest dyskusyjne. Nie ma dostatecznie udokumentowanego bezpieczeństwa jego stosowania jako środka spożywczego. Podobnie ma się sytuacja z ekstraktem z liści rośliny Acacia rigidula. Z informacji zawartych w piśmiennictwie naukowym wynika, że w korze, liściach, nasionach gatunków rodzaju Acacia występują pochodne dimetylotryptaminy, alkaloidu indolowego o działaniu psychoaktywnym i halucynogennym (2), oraz mogą znajdować się inne toksyczne alkaloidy i aminy (3). Acacia rigidula należy do roślin zawierających dimetylotryptaminę. DMT umieszczona jest w załączniku nr 2 Ustawy z dnia 15 kwietnia 2011 roku o zmianie ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii jako substancja psychoaktywna grupy I-P oraz w Rozporządzeniu Ministra Zdrowia z dnia 17 sierpnia 2018 roku w sprawie wykazu substancji psychotropowych, środków odurzających oraz nowych substancji psychoaktywnych (4). Spożywanie tego surowca jako żywności stwarza poważne zagrożenie dla zdrowia ludzi.