*Marcin Szymański1, Marta Kolendowicz1, Arkadiusz Szymański2
Badania wyciągów z owocników grzyba Laetiporus sulphureus (Bull.)
Research on extracts from the fruiting bodies of the fungus Laetiporus sulphureus (Bull.)
1Centrum Zaawansowanych Technologii, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu
Dyrektor Centrum: prof. dr hab. n. chem. Bronisław Marciniak
2Wydział Chemii, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu
Dziekan Wydziału: prof. dr hab. n. chem. Maciej Kubicki
Streszczenie
Wstęp. Laetiporus sulphureus jest gatunkiem grzyba, który powoduje rozkład zarówno żyjących drzew, jak i drewnianych konstrukcji. Owocniki wyrastają od maja do września. Atakują najczęściej drzewa liściaste, przeważnie dęby, topole, robinie i wierzby, jabłonie, śliwy rzadziej klony i olsze, bardzo rzadko porażają drzewa iglaste. Są jednoroczne; w początkowym okresie bulwiaste, następnie półkoliste, wachlarzowate oraz pofałdowane, barwy od siarkowożółtej do złoto-pomarańczowej lub pomarańczowej. Do spożycia nadają się jedynie młode i soczyste owocniki; mają one delikatny „grzybowy” smak, bardzo dobrze komponują się z warzywami. Grzyb można przyrządzać w panierce, marynować w zalewie miodowo-korzennej, dodawać do zup i dusić.
Cel pracy. Oznaczenie zawartości związków polifenolowych i aktywności antyoksydacyjnej w wyciągach wodnych, metanolowych i metanolowo-wodnych oraz zbadanie składu wyciągu chloroformowego z owocników Laetiporus sulphureus, zebranych z trzech naturalnych stanowisk.
Materiał i metody. Badania przeprowadzono dla trzech próbek Laetiporus sulphureus (A, B i C) wysuszonych na powietrzu. Do badań sporządzono wyciągi wodne, metanolowe oraz metanolowo-wodne. Do oznaczenia całkowitej sumy polifenoli w badanych wyciągach wykorzystano metodę kolorymetryczną z użyciem odczynnika Folin-Ciocalteu (FC). Wyznaczono aktywność antyoksydacyjną metodami z rodnikiem DPPH oraz redukowania jonów żelaza (III) (FRAP). Przeprowadzono analizę jakościową wyciągu chloroformowego metodą GC-MS.
Wyniki. Suma polifenoli, w przeliczeniu na kwas kawowy w badanych próbkach, wyniosła od 0,07 do 0,88%, największą zawartością charakteryzowały się wyciągi wodne, następnie metanolowo-wodne, najniższą metanolowe. Właściwości antyoksydacyjne badanych wyciągów kształtowały się następująco: parametr IC50 (dla metody z rodnikiem DPPH) wyniósł od 238 do 69,1 (mg/ml), a parametr I0,5 (dla metody FRAP) od 106,6 do 24,6 (mg/ml). Badanie GC-MS wyciągów chloroformowych przygotowanych ze zbiorów owocników A, B oraz C umożliwiło identyfikację 42 z 49 związków, w tym o udowodnionych właściwościach prozdrowotnych (tymol, niacyna, nienasycone kwasy tłuszczowe: kwas oleinowy i linolowy oraz skwalen).
Wnioski. Badane wyciągi z owocników Laetiporus sulphureus wykazują działanie antyoksydacyjne, różniące się siłą w zależności od rodzaju wyciągu oraz miejsca zbioru owocników. Analiza wyciągu chloroformowego metodą GC-MS pozwoliła na identyfikację takich związków jak tymol, niacyna, kwas oleinowy, kwas linolowy oraz skwalen o udowodnionych właściwościach prozdrowotnych.
Summary
Introduction. Laetiporus sulphureus is a species of fungus that decomposes both living trees and wooden structures. The fruiting bodies grow from May to September. They most often attack deciduous trees, most often oaks, poplars, robins and willows, apple trees, plum trees, less often maples and alders, very rarely they attack conifers. They are annuals; initially bulbous, then semicircular, fan-shaped and corrugated, color from sulfur-yellow to golden-orange or orange. Only the young and juicy fruiting bodies are suitable for consumption; they have a delicate “mushroom” taste and goes well with vegetables. It can be made in breadcrumbs, marinated in honey and spice, added to soups or stewed. The mushroom can be made in breadcrumbs, marinated in honey and spice, added to soups and stewed.
Aim. Determination of the content of polyphenolic compounds and antioxidant activity in water, methanol and methanol-water extracts and examination of the composition of the chloroform extract from Laetiporus sulphureus fruiting bodies collected from three natural areas.
Material and methods. The tests were carried out on three samples of Laetiporus sulphureus (A, B and C) dried in the air. Water, methanol and methanol-water extracts were prepared for the tests. The colorimetric method with the use of the Folin-Ciocalteu (FC) reagent was used to determine the total sum of polyphenols in the tested extracts. The antioxidant activity was determined by methods with the DPPH radical and the reduction of iron (III) ions (FRAP). The qualitative analysis of the chloroform extract using the GC-MS method was performed.
Results. Total polyphenols (expressed as caffeic acid) in analyzed samples ranged from 0.07% to 0.88%, with the highest content of polyphenol was present in the aqueous extracts, followed by a methanol-water and methanol. Antioxidant properties of the extracts were as follows: parameter IC50 (for the DPPH radical method) ranged from 238 to 69.1 (mg/ml), and the parameter I0.5 (for the FRAP method) ranged from 106.6 to 24.6 (mg/ml).
A total of 42 from 49 chemical compounds were identified trough GC-MS analysis of chloroform extracts from the three sets of fruiting bodies Laetiporus sulphureus: A, B and C. Among the identified compounds were the substances with a proven health benefits as thymol, niacin, unsaturated fatty acids: oleic and linoleic acids, and squalene.
Conclusions. All tested extracts prepared from the fruiting bodies of Laetiporus sulphureus show antioxidant activity, however, they differ in strength depending on the type of extract and the place of harvesting the fruiting bodies. The analysis of the chloroform extract using the GC-MS method allowed for the identification of compounds such as thymol, niacin, oleic acid, linoleic acid and squalene with proven pro-health properties.
Wstęp
Grzyby nadrzewne i nadrewnowe, potocznie określane jako huby, to saprofityczne lub pasożytnicze gatunki (1). Niektóre z grzybów bardzo szybko rozwijają się w zasiedlonym drzewie, doprowadzając do jego śmierci, i dalej funkcjonują już jako saprofity, tworząc owocniki i rozkładając martwe drewno. Są to tzw. pasożyty fakultatywne (przygodne). Jednym z ważniejszych grzybów należących do tej grupy jest żółciak siarkowy – Laetiporus sulphureus (2).
Owocniki żółciaka siarkowego są jednoroczne; w początkowym okresie są bulwiaste, następnie półkoliste, wachlarzowate oraz pofałdowane, grubość nie przekracza 5 cm, a szerokość wynosi od 5 do 30 cm. Owocniki mają barwę od siarkowożółtej do złoto-pomarańczowej lub pomarańczowej, a ich powierzchnia jest matowo-zamszowa i zawsze kremowo-żółtawooszroniona. Brzeg grzyba jest zazwyczaj falisty, podwinięty, głęboko popękany, zaokrąglony lub ostry. Owocniki przyrastają bokiem do drzewa, narastając na siebie dachówkowo, lub też tworzą rozety. Hymenofor żółciaka siarkowego jest zbudowany z rurek zwartych z miąższem o bardzo małych rozmiarach, ich długość nie przekracza 4 mm. Pory, tak jak i rurki, są barwy siarkowożółtej i mają kształt okrągławy, od 3 do 5 na 1 mm2. Miąższ grzyba jest koloru żółtego, kremowego lub białawego. Młode owocniki są soczyste, miękkie i mięsiste, starsze stają się kruche, łamliwe i lekkie. Zapach miąższu jest nieprzyjemny, a smak kwaskowaty, który potem staje się gorzkawy. Zarodniki żółciaka są jajowate lub eliptyczno-okrągławe o gładkiej powierzchni. W wysypie mają barwę słomkowożółtą, jednak szybko bledną do białej barwy. Ich wymiary wynoszą 5-7,5 x 3,5-4,5 μm (3, 4).
Zarodniki osiadają i kiełkują zarówno w mechanicznie uszkodzonych miejscach, jak i w spękaniach powstałych w sposób naturalny. Owocniki żółciaka siarkowego wyrastają od maja do września i atakują zazwyczaj drzewa liściaste, najczęściej dęby, topole, robinie i wierzby, rzadziej klony i olsze. Można go spotkać również w sadach, gdzie wyrasta na jabłoniach, śliwach, orzechach i czereśniach, bardzo rzadko poraża drzewa iglaste (5). Laetiporus sulphureus jest jednym z kilku gatunków grzybów, które powodują rozkład zarówno żyjących drzew, jak i drewnianych konstrukcji, spotykano go na łodziach, statkach, a także słupach ogrodzeniowych. W tych przypadkach można przypuszczać, że do infekcji doszło jeszcze za życia drzewa, a grzyb przetrwał w formie chlamydosporów, czyli grubościennych zarodników powstających ze strzępek grzybni. Grzyb ten powoduje intensywne, brązowe gnicie drewna w korzeniach, podstawie i pniu zainfekowanego drzewa, a na skutek działania tyrozynazy neutralizacji ulegają zawarte w nim związki fenolowe. Na wczesnym etapie rozkładu drewno ulega przebarwieniu z żółtego do czerwonego, następnie osiąga barwę czerwonobrązową i rozpada się na kruche, sześcienne kawałki. Pęknięcia pojawiające się w trakcie gnicia są wypełnione przez skórzaste, żółte bądź białe skórki grzybni. Pęknięcia pojawiają się również wzdłuż promieni drzewa i są związane z tworzącymi się w nich chlamydosporami. W naturalnie zainfekowanym drewnie robinii chlamydospory tworzą się w jego zdrowej części, w znacznej odległości od fragmentów ulegających rozpadowi. Strzępki rozrastają się promieniowo od środka pnia poprzez promienie drzewa, na skutek czego pojedyncze chlamydospory występują w każdej poziomej komórce promienia. Pod wpływem korzystnych warunków mogą one zacząć kiełkować i w krótkim okresie tworzyć skórki grzybni, mechanicznie indukujące pęknięcia. W późnym etapie rozpadu drewno składa się w większości z lekko zmodyfikowanej ligniny i może być roztarte w palcach na proszek (6).
W celach kulinarnych mogą być wykorzystywane tylko młode owocniki, gdyż starsze mają twardą i korkową strukturę. Grzyb ten jest potocznie nazywany w Stanach Zjednoczonych „kurczakiem leśnym” (chicken of the woods) lub „kurczakową hubą” (chicken polypore) ze względu na podobny smak oraz konsystencję do mięsa drobiowego. Właściwości te czynią go atrakcyjnym produktem zastępczym dla mięsa w diecie wegetariańskiej, a w niektórych rejonach Niemiec i Ameryki Północnej jest on traktowany jako przysmak (7).
W celach spożywczych młode i soczyste owocniki należy opłukać w celu pozbycia się resztek kory, a także insektów zamieszkujących grzybnię, i wstępnie obgotować. Żółciak siarkowy ma delikatny „grzybowy” smak oraz bardzo dobrze komponuje się z czerwonymi oraz zielonymi warzywami. Można go przyrządzać w panierce, marynować w zalewie miodowo-korzennej, dodawać do zup czy dusić. W internecie można znaleźć przepisy na rozmaite potrawy z żółciaka, jak flaczki, paprykarz, pasztet, a także sznycle.
Należy jednak pamiętać, że grzyb ten może wywoływać działania niepożądane po spożyciu. Evans przedstawiła w swoim artykule około 20 zgłoszeń zatruć, które wystąpiły u osób spożywających żółciaka. Najczęściej były to zawroty głowy, nudności oraz wymioty występujące bardzo szybko po spożyciu. Opisano również przypadki, kiedy niektóre osoby przez lata jadły ten gatunek grzyba, nie doświadczając żadnych efektów ubocznych, ale zatrucia wystąpiły u przyjaciół lub krewnych, którzy próbowali go po raz pierwszy. Często objawy te wynikały ze zjedzenia surowego lub niedogotowanego żółciaka, niektóre przypadki zatrucia mogły mieć także związek z gatunkiem drzewa, które było gospodarzem grzyba, np. grzyby rosnące na eukaliptusie mogą być toksyczne (9).
Badania Petrovića wykazały, że w żółciaku siarkowym dominują węglowodany oraz proteiny, mała jest zawartość tłuszczów. Dzięki małej wartości kalorycznej (375 kcal w 100 g) grzyb ten z powodzeniem może być stosowany w dietach niskokalorycznych. Dominującymi cukrami w L. sulphureus są trehaloza oraz mannitol, ponadto obecne są tokoferole: α-, γ- i δ-tokoferol oraz kwas cynamonowy i p-hydroksybenzoesowy (8). Polisacharydy to głównie β-glukany, które posiadają właściwości immunoregulacyjne, przeciwnowotworowe, przeciwzapalne, przeciwwirusowe, hipoglikemiczne i antyoksydacyjne (7, 10); lektyny LSL – L (sulphureus lectin) działające hemaglutynująco i hemolitycznie (11, 12), kwasy tłuszczowe (palmitynowy, oleinowy, linolowy), korzystne w chorobach sercowo-naczyniowych (13), triterpeny, głównie typu lanostanu (kwasy: eburikowy, sulfurenowy, acetyloeburikowy, acetylotrametenolowy, 15α-hydroksytrametenolowy, 3-oksysulfurenowy) (7, 14, 15) wykazujące działanie przeciwnowotworowe i cytotoksyczne (7); ponadto związki fenolowe (kwas p-kumarowy, kwercetyna, kemferol, kwas kawowy, (+)-katechina, kwas galusowy oraz kwas 5-kawoilochinowy) (16).
Wodne wyciągi z żółciaka siarkowego wykazały silne działanie przeciwdrobnoustrojowe wobec licznych patogenów powodujących psucie się żywności (17). Etanolowy wyciąg działał słabo przeciwbakteryjnie wobec bakterii Gram-ujemnych, ale silnie hamował wzrost bakterii Gram-dodatnich i drożdżaka Candida albicans, jednocześnie działał antyoksydacyjnie porównywalnie z BHA oraz α-tokoferolem (18).
Cel pracy
Celem pracy było oznaczenie sumy związków polifenolowych i aktywności antyoksydacyjnej w wyciągach wodnych, metanolowych i metanolowo-wodnych oraz zbadanie składu wyciągu chloroformowego z owocników żółciaka siarkowego, zebranych z trzech naturalnych stanowisk.
Materiał i metody badań
Materiał do badań
W badaniach wykorzystano trzy owocniki Laetiporus sulphureus oznaczone literami A, B i C zebrane w lesie Witnickim oraz w Puszczy Zielonce, które następnie zostały wysuszone na powietrzu. Gatunek został oznaczony na podstawie cech morfologicznych (przekrój owocnika, wielkość porów, zapach) i anatomicznych (zarodniki), charakterystycznych do żółciaka siarkowego. Opis miejsc zbioru owocników przedstawiono w tabeli 1.
Tab. 1. Opis miejsc zbioru owocników Laetiporus sulphureus
| Symbol próbki | Stanowisko |
| Opis sąsiedztwa | Żywiciel/stan drzewa | Lokalizacja |
| A | Las liściasty, przy jeziorze Długim, Witnica (woj. lubuskie) | Topola/martwe | Las – Witnica |
| B | Las liściasty, przy leśnej drodze do Dąbrówki Kościelnej (woj. wielkopolskie) | Topola/częściowo żywe | Puszcza Zielonka |
| C | Las liściasty, przy jeziorze Wielkim, Witnica (woj. lubuskie) | Topola/martwe | Las – Witnica |
Z poszczególnych próbek sporządzono trzy rodzaje wyciągów: wodny (AW, BW, CW), metanolowy (AM, BM, CM) oraz metanolowo-wodny (AMW, BMW, CMW).
Na wadze analitycznej odważono do trzech kolb okrągłodennych po 2,500 g rozdrobnionego wysuszonego owocnika Laetiporus sulphureus, zalano równolegle 30 ml metanolu, wody lub 50% metanolu w wodzie, a następnie utrzymywano w stanie wrzenia przez 15 min na łaźni wodnej pod chłodnicą zwrotną. Otrzymane wyciągi poddano filtracji przez watę do probówek miarowych o pojemności 50 ml. Następnie watę z surowcem zawrócono do kolby, zalano 10 ml odpowiedniego rozpuszczalnika i ponownie wstawiono do wrzącej łaźni wodnej na 5 min i poddano filtracji przez watę.
Metody badawcze
Zawartość wilgoci
Oznaczono procentową zawartość wilgoci w rozdrobnionych owocnikach Laetiporus sulphureus, korzystając z wagosuszarki (Radwag WPE 30S).
Oznaczenie sumy polifenoli
Sumę polifenoli w badanych wyciągach oznaczono metodą kolorymetryczną z użyciem odczynnika Folin-Ciocalteu (FC). Pod wpływem związków fenolowych w środowisku alkalicznym (20% roztworu węglanu sodu) następuje odwracalna reakcja redukcji molibdenu w VI stopniu utlenienia, obecnego w odczynniku Folina-Ciocalteu, do molibdenu na V stopień utlenienia. W efekcie uzyskuje się anion (PMoW11O4)4-, który powoduje zmianę barwy roztworu na fiołkowoniebieski (19). Wzrost natężenia barwy roztworu jest proporcjonalny do zawartości związków fenolowych reagujących z odczynnikiem FC. Pomiaru dokonano przy długości fali λ = 760 nm (20) (Lambda 35 Elmer Perkin).
W celu obliczenia sumy polifenoli wyznaczono krzywą wzorcową dla kwasu kawowego (zakres 0,01-0,125 mg/ml), a następnie na podstawie równania A = a * C + b obliczono zawartość sumy polifenoli w przeliczeniu na kwas kawowy. W obliczeniach została uwzględniona masa naważki, a także wilgotność surowca.
Oznaczenie aktywności antyoksydacyjnej, współczynnika IC50 dla metody z rodnikiem DPPH
Oznaczono aktywność antyoksydacyjną za pomocą rodnika DPPH. Pomiar wykonano za pomocą spektrofotometru (Lambda 35 Elmer Perkin), przy długości fali λ = 515 nm. Wyznaczono parametr IC50 – czyli stężenie przeciwutleniacza, które powoduje obniżenie o 50% wyjściowego stężenia rodnika DPPH (19).
Oznaczenie aktywności antyoksydacyjnej, współczynnika I0,5 dla metody FRAP
Oznaczono aktywność antyoksydacyjną metodą redukowania jonów żelaza (III) (FRAP). Zasada oznaczenia aktywności oksydacyjnej metodą FRAP (ang. ferric ion reducing antioxidant parameter) polega na ocenie zdolności badanego roztworu do redukcji jonów Fe3+ do jonów Fe2+, które następnie są kompleksowane przez TPTZ (2,4,6-tris(2-pirydylo)-1,3,5-triazynę) z jednoczesnym pojawieniem się niebieskiego zabarwienia o maksimum absorbancji przy długości fali λ = 593 nm (21).
Z badanych wyciągów przygotowano rozcieńczenia o stężeniach: 10, 25, 40 i 50%. Następnie do probówek typu Eppendorf odpipetowano 0,1 ml analizowanego roztworu oraz 1,5 ml mieszaniny FRAP i całość inkubowano przez 30 min w temperaturze 37°C na cieplarko-wytrząsarce, a następnie dokonano pomiaru absorbancji przy długości fali λ = 593 nm. Na podstawie otrzymanego równania A = aC + b obliczono stężenie dla absorbancji A = 0,500.
Analiza GC-MS
W celu przeprowadzenia analizy GC-MS próbki A, B, C sproszkowano, przesiano przez sito o średnicy oczek 0,5 mm, a następnie po 1 g surowca ekstrahowano chloroformem na łaźni wodnej w temperaturze wrzenia pod chłodnicą zwrotną. Otrzymany ekstrakt przefiltrowano przez filtr 0,45 μm, zatężono i przeniesiono do trzech fiolek. Zastosowano następujące warunki chromatograficzne:
– chromatograf gazowy Varian 4000 GC z detekcją mas, energia elektronów 70 eV, źródło jonów w temp. 220°C,
– kolumna kapilarna typu VF-5MS o długości 30 m, średnicy wewnętrznej 0,25 mm i grubości fazy stacjonarnej 0,25 μm,
– jako gaz nośny został użyty hel,
– szybkość przepływu wynosiła 1 ml/min,
– temperatura pieca 60°C (przez 5 min), a następnie stopniowo zwiększano do 280°C z szybkością 15°C/min.
Powyżej zamieściliśmy fragment artykułu, do którego możesz uzyskać pełny dostęp.
Mam kod dostępu
- Aby uzyskać płatny dostęp do pełnej treści powyższego artykułu albo wszystkich artykułów (w zależności od wybranej opcji), należy wprowadzić kod.
- Wprowadzając kod, akceptują Państwo treść Regulaminu oraz potwierdzają zapoznanie się z nim.
- Aby kupić kod proszę skorzystać z jednej z poniższych opcji.
Opcja #1
29 zł
Wybieram
- dostęp do tego artykułu
- dostęp na 7 dni
uzyskany kod musi być wprowadzony na stronie artykułu, do którego został wykupiony
Opcja #2
69 zł
Wybieram
- dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
- dostęp na 30 dni
- najpopularniejsza opcja
Opcja #3
129 zł
Wybieram
- dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
- dostęp na 90 dni
- oszczędzasz 78 zł
Piśmiennictwo
1. Musiatowicz K. Huby – grzyby na wysokościach. Przyroda Polska 2010; 10:34-5.
2. Kujawa A. Grzybowa wspinaczka na drzewa. Matecznik Białowieski 2008; 1/2008:5-7.
3. https://nagrzyby.pl/atlas?id=147 (dostęp z dnia: 26.02.2021).
4. Hagara L. Ottova Encyklopèdia Húb. Ottovo Nakladatelstvi s.r.o. Praga 2014.
5. Szczepkowski A. Grzyby nadrzewne w innym świetle – użytkowanie owocników. Studia i Materiały CEPL w Rogowie 2012; Zeszyt 32/3:172-89.
6. Schwarze FWMR, Engels J, Mattheck C. Fungal strategies of wood decay in trees. Springer-Verlag, Germany, Berlin 2000.
7. Grienke U, Zöll M, Peintner U i wsp. European medicinal polypores – A modern view on traditional uses. J Ethnopharmacol 2014; 154(3):564-83.
8. Petrović J, Stojković D, Reis FS i wsp. Study on chemical, bioactive and food preserving properties of Laetiporus sulphurous (Bull.: Fr.) Murr. Food Function 2014; 5(7):1441-51.
9. Evans S. Reaction to Laetiporus sulphurous. J Mycolog 1996; 10(2):87.
10. Alquini G, Carbonero ER, Rosado FR i wsp. Polysaccharides from the fruit bodies of the basidiomycete Laetiporus sulphureus (Bull.: Fr.) Murr. FEMS Microbiol Lett 2004; 230:47-52.
11. Konska G, Guillot J, Dusser M i wsp. Isolation and characterization of an N-acetyllactosaminebinding lectin from the mushroom Laetiporus sulphureus. J Biochem 1994; 116:519-23.
12. Tateno H, Goldstein IJ. Molecular cloning, expression and characterization of novel hemolytic lectins from the mushroom Laetiporus sulphureus, which show homology to bacterial toxins. J Biol Chem 2003; 278(42):40455-63.
13. Sinanoglou VJ, Zoumpoulakis P, Heropoulos G i wsp. Lipid and fatty acid profile of the edible fungus Laetiporus sulphurous. Antifungal and antibacterial properties. J Food Sci Technol 2015; 52(6):3264-72.
14. Leon F, Quintana J, Rivera A i wsp. Lanostanoid triterpenes from Laetiporus sulphureus and apoptosis induction on HL-60 human myeloid leukemia cells. J Nat Prod 2004; 67:2008-11.
15. Radic N, Injac R, Strukelj B. Sulphur tuft culinary-medicinal mushroom, Laetiporus sulphureus (Bull.: Fr.) Murrill (Aphyllophoromycetideae): bioactive compounds and pharmaceutical effects (review). Int J Med Mushrooms 2009; 11:103-16.
16. Olennikov DN, Tankhaeva LM, Agafonova SV. Antioxidant components of Laetiporus sulphureus (Bull.: Fr.) Murr. fruit bodies. Appl Biochem Microbiol 2011; 47:419-25.
17. Siljegovic JD, Stojkovic DS, Nikolic MM i wsp. Antimicrobial activity of aqueous extract of Laetiporus sulphureus (Bull.: fr.) Murill. Matica Srpska Novi Sad 2011; 120:297-303.
18. Turkoglu A, Duru ME, Mercan N i wsp. Antioxidant and antimicrobial activities of Laetiporus sulphureus (Bull.) Murrill. Food Chem 2007; 101:267-73.
19. Cybul M, Nowak R. Przegląd metod stosowanych w analizie właściwości antyoksydacyjnych wyciągów roślinnych. Herba Pol 2008; 54(1):68-78.
20. Farmakopea Polska Wydanie VI, Pol Tow Farm; Warszawa 2002; 896-7.
21. Wilczyńska A. Metody oznaczania aktywności antyoksydacyjnej miodów pszczelich. Bromat Chem Toksykol 2009; XLII 3:870-4.
22. Matławska I. Farmakognozja, podręcznik dla studentów farmacji. Uniwersytet Medyczny w Poznaniu 2008.
23. Ruiz-Gutièrrez V, Muriana FJ, Guerrero A i wsp. Plasma lipids, erythrocyte membrane lipids, and blood pressure of hypertensive women after ingestion of dietary oleic acid from two different sources. J Hypertens 1996; 14:1483-90.
24. Haug A, Høstmark AT, Harstad OM. Bovine milk in human nutrition – a review. Lipids Health Dis 2007; 6:25.
25. Lim JH, Gerhart-Hines Z, Dominy JE i wsp. Oleic acid stimulates complete oxidation of fatty acids through protein kinase A-dependent activation of SIRT1-PGC1α complex. J Biol Chem 2013; 288:7117-26.
26. Vassiliou EK, Gonzalez A, Garcia C i wsp. Oleic acid and peanut oil high in oleic acid reverse the inhibitory effect of insulin production of the inflammatory cytokine TNF-α both in vitro and in vivo systems. Lipids Health Dis. 2009; 8:25.
27. Linus Pauling Institute sl http://lpi.oregonstate.edu/, http://lpi.oregonstate.edu/mic/other-nutrients/essential-fatty-acids (data dostępu: 02.2021).
28. Reddy LH, Couvreur P. Squalene: A natural triterpene for use in disease management and therapy. Adv Drug Deliv Rev 2009; 61(15):1412-26.
29. Rapior S, Konska G, Guillot J i wsp. Volatile composition of Laetiporus sulphureus. Cryptog Mycol 2000; 21(1):67-72.
