We wcześniejszych opracowaniach (cz. 1 i 2) dokonano przeglądu danych piśmiennictwa dotyczących przeciwnowotworowego działania składników propolisu, takich jak ester fenyloetylowy kwasu kawowego (CAPE) i związki flawonoidowe. W części 1 wykazano, że CAPE jest jednym z najważniejszych związków decydujących o właściwościach przeciwnowotworowych propolisu i jego ekstraktów. Badania prowadzone na liniach komórkowych nowotworów ludzkich i zwierzęcych in vitro i in vivo wykazały wysoką cytotoksyczność tego związku, jak również działanie ochronne wobec substancji karcynogennej – azoksymetanu i zmniejszające przerzuty nowotworowe do innych narządów, m.in. na drodze hamowania namnażania komórek i stymulowania apoptozy (1). W części 2 omówiono działanie związków flawonoidowych wyodrębnionych z propolisu różnego pochodzenia (krajowego i z innych rejonów świata) na modelu komórek nowotworowych ludzkich i zwierzęcych (in vitro i in vivo). Badane związki flawonoidowe wykazywały różną siłę działania cytotoksycznego wobec zastosowanych linii komórkowych. Wysoką aktywność cytotoksyczną wykazały związki flawonoidowe pochodzące z propolisu brazylijskiego, flawonoidy prenylowane z propolisu tajwańskiego (IC₅₀ odpowiednio 3,5 i 7,5 μg/ml) oraz propoliny C i D (IC₅₀ odpowiednio 3,4 i 73,6 μg/ml) (2).

Dane piśmiennictwa wskazują, że właściwości biologiczne propolisu, w tym antybiotyczne, immunostymulujące, przeciwzapalne, przeciwutleniające i przeciwnowotworowe, warunkują także inne składniki biologicznie aktywne obecne w ekstraktach etanolowych lub wodnych. Ekstrakt wodny propolisu (WSDP) zawiera m.in. kwas kawowy (6,7%) o aktywności przeciwnowotworowej (3). Według Greenway (4) w propolisie znajduje się ok. 25% mieszaniny kwasu kawowego (CA) i jego estru fenyloetylowego (CAPE), omówionego we wcześniejszej pracy (1).

Antymetastatyczna aktywność kwasu kawowego i WSDP wiąże się głównie z ich właściwościami immunomodulującymi, aktywnością cytotoksyczną oraz zdolnością do indukowania apoptozy lub nekrozy komórek.

Wyniki badań (5, 7) przedstawione w tabeli 1 wskazują, że kwasy aromatyczne, łącznie z kwasem cynamonowym i kawowym, charakteryzują się słabym działaniem przeciwnowotworowym in vitro zarówno wobec komórek nowotworów zwierzęcych, jak i ludzkich. W porównaniu ze związkami flawonoidowymi wykazywały one prawie dwukrotnie niższą aktywność cytostatyczną.

Z badań Szliszki i wsp. (8) dotyczących kwasów aromatycznych występujących w ekstrakcie etanolowym z propolisu krajowego wynika, że związki te charakteryzują się umiarkowaną aktywnością cytotoksyczną wobec komórek nowotworowych Hela, prawie dwukrotnie niższą w porównaniu ze związkami flawonoidowymi (tab. 2). Badane kwasy aromatyczne: cynamonowy, o-, m- i p-kumarowy oraz kawowy obniżały liczbę komórek ludzkiego nowotworu szyjki macicy Hela od 5,0 do 7,9%, natomiast w obecności czynnika wzmagającego apoptozę (TRAIL) obniżenie liczby żywych komórek nowotworowych było około 4-krotnie wyższe (20,1-29,3%).

Działanie przeciwnowotworowe kwasu kawowego w warunkach in vivo okazało się bardziej korzystne. Oršolič i wsp. (9) wykazali, że podawanie myszom tego związku w ilości 50 mg/kg m.c. drogą pokarmową na 15, 10 i 5 dni przed wszczepieniem ludzkiego nowotworu sutka MCa obniżało o 70,6% przerzuty tego nowotworu do płuc badanych zwierząt.

W innym doświadczeniu Oršolič i wsp. (10) stwierdzili, że podskórne podawanie myszom kwasu kawowego (50 mg/kg raz dziennie) przedłużało życie myszy zaszczepionych nowotworem MCa o 29,1%.

W kolejnych badaniach ten sam zespół (11) podawał myszom kwas kawowy dojelitowo w dawce 150 mg/kg m.c. raz dziennie. Zaobserwowano, że podawanie tego związku na 15, 10 i 5 dni przed wszczepieniem komórek nowotworowych, nawet po 5 tyg. po zabiegu, w 64,1% hamowało u myszy rozwój wszczepionego nowotworu MCa. Lepsze efekty uzyskano, kiedy kwas kawowy w ilości 150 mg/kg m.c. podawano drogą jelitową raz dziennie po 2, 7 i 12 dniach od wszczepienia myszom komórek nowotworowych. Po 5 tyg. od zakończenia podawania kwasu kawowego zahamowanie rozwoju nowotworu MCa w organizmie myszy wynosiło 90%.

Banskota i wsp. (5) z frakcji octanu etylu otrzymanej z ekstraktu metanolowego z propolisu brazylijskiego wyizolowali 3 prenylowane kwasy aromatyczne, w tym kwas 3,5-diprenylo-4-hydroksycynamonowy (artepillina C) (ryc. 1) i kwas 4-dihydroksycynamyloksy-3-prenylocynamonowy. Ich aktywność cytotoksyczna (IC₅₀) wobec komórek ludzkiego włókniakoraka HT-1080 wynosiła odpowiednio 45,5 i 25,9 μg/ml, a wobec komórek mysiego raka okrężnicy L5-29 odpowiednio 59,3 i 77,9 μg/ml.

Matsuno i wsp. (12) stwierdzili, że artepillina C w stężeniu 150 μg/ml hamuje (od 40,2 do 83,0%) rozwój komórek nowotworów ludzkich (tab. 3). Najsilniej związek ten hamował komórki nowotworu sutka MX-1 i nowotworu okrężnicy Co-6 odpowiednio w 83,0 i 81,1% w porównaniu z hodowlami kontrolnymi.

Kimoto i wsp. (13, 14) badali działanie przeciwnowotworowe artepilliny C u myszy poddawanych karcynogennemu działaniu nitrylotrioctanu żelaza, wywołującego nowotwory nerek i płuc. Wyniki badań (tab. 4) wskazują, że po 12 miesiącach podawania substancji karcynogennej łącznie z artepilliną C nie wystąpiły u myszy nowotwory. Natomiast u zwierząt, które otrzymywały tylko karcynogen, u 50% obserwowano guzy nerek i guzy przednowotworowe, a u 33% nowotwór nerek. Podobnie, karcynogen spowodował gruczolaka płuc u 16,5% zwierząt i nowotwór płuc u 50%. Co prawda u 92% zwierząt otrzymujących artepillinę C obserwowano łagodne guzy nerek i u 33% zwierząt gruczolaki płuc, ale nie przekształciły się one w formy złośliwe. Artepillina C w 100% zabezpieczała zwierzęta przed powstaniem nowotworów nerek i płuc.

Grunberger i wsp. (15) jako pierwsi zwrócili uwagę na to, że ester fenyloetylowy kwasu kawowego (ang. caffeic acid phenetyl ester – CAPE), zwany także estrem fenetylowym kwasu kawowego, jest jednym z najważniejszych związków odpowiedzialnych za przeciwnowotworowe działanie ekstraktów propolisowych. Jego działanie zostało omówione w części 1 opracowania dotyczącego tego zagadnienia (1).

Rao i wsp. (16) przebadali działanie cytotoksyczne niektórych estrów kwasu kawowego występujących w ekstraktach propolisowych (ryc. 2), wobec komórek ludzkiego gruczolakoraka okrężnicy HT-29 (tab. 5) i wykazali wysoką aktywność estrów: fenetylowego kwasu kawowego (PEC, CAPE) i fenetylowego kwasu dimetylokawowego (PEDMC). Hamowały one rozwój komórek wymienionego nowotworu odpowiednio w stężeniach 30 i 20 μmol; ester metylowy kwasu kawowego okazał się w tych warunkach nieaktywny.

W innym eksperymencie Rao i wsp. (17) karmili szczury paszą standardową z dodatkiem 500 μg/g estrów PEMC i PEDMC (ryc. 2) przez 2 tygodnie, a następnie podawali im karcynogenny azoksymetan raz w tygodniu (15 mg/kg m.c.) przez 2 kolejne tygodnie. Po kolejnych 5 tyg. karmienia zwierząt paszą z dodatkiem estrów kwasu kawowego oceniano liczbę powstałych nadżerek okrężnicy o charakterze nowotworowym. Wyniki badań (tab. 6) wskazują, że podawanie szczurom paszy z dodatkiem estrów kwasu kawowego zabezpieczało je przed rozwojem nowotworu okrężnicy. W przypadku estru fenetylowego kwasu 3-metylokawowego (PEMC) i fenyloetylowego kwasu dimetylokawowego (PEDMC) liczba nadżerek obniżyła się odpowiednio o 82,1 i 81,3% w porównaniu z kontrolą (azoksymetan).

Dalsze badania Rao i wsp. (18) wykazały, że podawanie szczurom estru fenetylowego kwasu 3-metylokawowego (PEMC) w paszy w ilości 750 μg/g zabezpieczało jelito cienkie i okrężnicę tych zwierząt przed powstaniem nowotworu w 57,4% w porównaniu ze zwierzętami kontrolnymi, którym podawano tylko związek karcynogenny – azoksymetan.