Od wieków tradycyjna medycyna do leczenia wszelkiego rodzaju chorób wykorzystywała leki pochodzenia roślinnego, zwierzęcego i minerały. Współczesne badania potwierdzają, że rośliny, które stosowano w czasach średniowiecza, wykazują szereg aktywności biologicznych i są w stanie złagodzić wiele chorób, w tym pomagają w leczeniu nowotworów (1). Średniowieczni lekarze przepisywali preparaty zawierające zioła, produkty pochodzenia zwierzęcego (np. mleko, mocz, piżmo bobrów) oraz związki metali (m.in. sól, tlenek cynku, arsen). Leki te były często łączone z oczyszczeniem (flebotomią), stosowano też same upusty krwi. Liczne środki wykorzystywane w czasach średniowiecza znajdują się na listach aktualnie stosowanych leków ziołowych (2).

Badania nad piśmiennictwem świętej Hildegardy zapoczątkował w 1984 roku Peter Dronke w pracy „Woman writers of the Middle Age” („Średniowieczne pisarki”). Dzięki temu zarówno dzieła średniowiecznej benedyktynki, jak i ona sama stały się obiektem wielu analiz. Od 1910 roku zaczęto interesować się medycyną oraz kosmetologią według świętej Hildegardy. W tym roku bowiem w Bibliotece Królewskiej w Kopenhadze odnaleziono jedyny, pisany własnoręcznie przez mniszkę egzemplarz podręcznika „Cause et curae” („O przyczynach i leczeniu chorób”). Święta Hildegarda była otwarta na człowieka, a także jego potrzeby, takie jak rozwój duchowy i intelektualno-artystyczny oraz zdrowie fizyczne i psychiczne. Stała się autorytetem XXI wieku, gdyż współczesny świat poszukuje właśnie takiego wzorca silnej i niezależnej kobiety. Moda na zdrowy styl życia, w harmonii z sobą i z naturą, wpisuje się w filozofię świętej z Bingen, która interesowała się wszystkimi możliwymi aspektami dotyczącymi człowieka, przyrodą, medycyną, teologią i muzyką. Potrafiła odnaleźć Boga nie tylko w naturze, ale także w możliwościach twórczych człowieka (3). Była jedną z najlepiej wykształconych kobiet w swoich czasach i pierwszą rozpoznawalną niemiecką mistyczką średniowiecza, nazywaną „Sybillą znad Renu” (4).

Święta Hildegarda urodziła się 16 września 1098 roku w Rupertsbergu koło Bingen w szlacheckiej rodzinie, była córką hrabiego Hildeberta i Mechtyldy von Bermersheim. Zgodnie z panującą wtedy tradycją, jako ostatnie, dziesiąte dziecko, była wychowywana przez swoich rodziców do życia poświęconego Bogu. W wieku 8 lat została oddana pod opiekę Jutty von Sponheim, przeoryszy konwentu benedyktynek, wiodącej pustelnicze życie (4). Klasztory w tamtych czasach stanowiły jedyną możliwość edukacji, utrzymywały się one z hojności możnych, a mogły wstąpić do nich tylko szlachetnie urodzone panny. Dodatkowo służba w klasztorze dawała kobietom możliwość zarobku i otrzymania zabezpieczenia na wzór ubezpieczenia rentowego (5). Po skończeniu 15. roku życia Hildegarda została zakonnicą w klasztorze benedyktynek. Jako chorowita osoba, stała się bardzo wiarygodna i przekonująca w swoich dążeniach do poprawy stanu zdrowia (4). W 1136 roku po śmierci Jutty mniszki jednogłośnie wybrały 38-letnią Hildegardę na swoją przełożoną.

Od lat dziecięcych Hildegarda posiadała dar wizji (pierwszej wizji doświadczyła w wieku 3 lat), co skrywała, opowiadając o nich tylko swojej opiekunce i spowiednikowi, gdyż mówienie o umiejętności przeczuwania przyszłości w czasach działania inkwizycji nie było bezpieczne, poza tym kobieta cechowała się skromnością i nieśmiałością (5). W trakcie jednej z mistycznych wizji usłyszała głos nakazujący ich spisanie. Tak powstało pierwsze dzieło Hildegardy zatytułowane „Scivias” („Sciens vias Domini” – „Ten, który zna drogi Pańskie”) (6).

„W 1141 roku Wcielenia Chrystusa, Syna Bożego, kiedy liczyłam sobie 42 lata i 7 miesięcy, z otwartego nieba spadło ogniste światło i połyskujące błyskawice. Przeniknęło ono mój umysł, rozżarzyło serce i piersi niczym płomień, który nie palił się, lecz rozgrzewał, podobnie jak słońce ogrzewa przedmioty, na których spoczną jego płomienie. W tej chwili zrozumiałam nagle sens pism, psałterza, ewangelii i innych ksiąg katolickich Starego i Nowego Testamentu” (7).

Opat Kunon z benedyktyńskiego klasztoru w Disibodenbergu poinformował arcybiskupa Moguncji Henryka o darze wizji Hildegardy, który przekazał wiadomość papieżowi Eugeniuszowi III. Hildegarda nawiązała też korespondencję z opatem Bernardem, prosząc go o radę w sprawie wizji. Dzięki jego staraniom papież Eugeniusz III wysłał do Disibodenbergu teologów w celu sprawdzenia autentyczności wizji. W 1147 roku papież Eugeniusz III na synodzie w Trewirze potwierdził i uznał za prawdziwy dar wizji i odczytał kardynałom i biskupom fragmenty „Scivias” (6).

Towarzyszące od dzieciństwa wizje zostały więc ujawnione przez Hildegardę dopiero po uzyskaniu odpowiedniej pozycji w kościele. Fakt ten przysporzył jej dużej popularności i rozgłosu, ale pomimo szerokiego grona zwolenników mniszka nie mogła uwolnić się od zazdrości i zawiści innych osób (6). Nawet dzisiaj mistyczce przypisuje się rozmaite choroby umysłowe, zwłaszcza kiedy Singer stwierdził, że Hildegarda cierpiała na migrenę (8).

Hildegarda nie chcąc dzielić jednej przestrzeni za murem z zakonnikami, doprowadziła do przeniesienia konwentu zakonnic z Disibodenbergu do ufundowanego przez jej rodzinę klasztoru w Rupertsbergu, gdzie przebywała do swojej śmierci. Dzięki nowej inwestycji przybyło nowicjuszek, a także nie brakowało wsparcia finansowego. Nowo powstały klasztor nie był jednak w stanie pomieścić zjeżdżających się tłumnie pielgrzymów, dlatego Hildegarda zadecydowała o wybudowaniu kolejnego klasztoru po drugiej stronie Renu w pobliżu Ruedesheimu w Eibingen (5).

Święta Hildegarda bardzo chętnie wygłaszała publicznie przemowy, aktywnie udzielała się jako przeorysza, doradczyni. Pisała również wiele listów. W wolnych chwilach komponowała pieśni, służyła radą wielu dostojnikom kościelnym, a także władzy świeckiej, prowadziła bogatą korespondencję. Korespondowała z trzema papieżami, wieloma monarchami i mniej znaczącymi osobami.

Hildegarda skomponowała około 80 pieśni, zebranych jako „Symphonia harmoniae caelestium revelationum” – „Symfonia harmonii objawień niebieskich i moralitet liturgiczny” („Ordo virtutum” – „O sztuce cnoty”), do którego skomponowała muzykę.

Stworzony przez Hildegardę model życia zakonnego benedyktynek znacznie odbiegał od przyjętych wtedy schematów. W jej koncepcji, cielesność człowieka była darem Stwórcy. Hildegarda mogła pozwolić sobie na zmianę reguł panujących w klasztorach, ponieważ miała poparcie papieża Eugeniusza III (6). Jako jedna z największych uczonych średniowiecza, interesowała się religią, medycyną, muzyką, etyką i kosmologią, leczyła chorych i prowadziła klasztorną aptekę. Jej myśli o jedności i holistyce bazowały na przekonaniu, że choroba jest brakiem równowagi, a zdrowie to równowaga duszy. Lekarstwem i zbawieniem jest tylko poświęcenie się Bogu jako najlepszemu uzdrowicielowi (8). Podkreślenie związku między Stwórcą, człowiekiem a światem przyrody stanowi podstawę całej twórczości św. Hildegardy. Na tle epoki, w której żyła Hildegarda, całkowicie nowe jest komplementarne i całościowe ujmowanie świata, regułę tę stosowała także w kontekście relacji międzyludzkich, podkreślając przy tym równość kobiety i mężczyzny (9). Ponieważ Hildegarda spisywała swoje wizje po łacinie, używając wizjonerskiego języka, jej dzieła sprawiały trudności w tłumaczeniu osobom nieposiadającym wystarczającej wiedzy, dlatego aby ułatwić przekaz pozwalała swoim skrybom korygować własne słowa i gramatykę (10). Święta Hildegarda zmarła 17 września 1179 roku. Według kronik, w chwili jej śmierci na niebie ukazał się duży jasny krzyż (5).

Za wkład w tworzenie kultury europejskiej, a także za wybitne zasługi dla Kościoła papież Benedykt XVI w 2012 roku uznał Hildegardę za świętą i przyznał jej tytuł doktora kościoła (9).

Czynnikiem, który sprowadza na człowieka zło, w tym także choroby, jest rozdarcie między duszą i ciałem. W myśl świętej Hildegardy, aby metody leczenia przyniosły oczekiwane skutki, należy uprzednio przywrócić w człowieku harmonię i równowagę. Częścią drogi, jaką powinien podejmować człowiek, by powrócić do Stwórcy, są dieta i post. Hildegarda jednak nie popierała praktyki surowego i wyniszczającego postu. Taki post uznawała za równie grzeszny jak obżarstwo. Hildegarda w swojej ocenie była bardzo krytyczna i uważała, że człowiek niejako bluźni Bogu swoim wyglądem, gdy jest otyły, ale także wyniszczony nadmiernym postem (11).

„Gdy oddaje się [człowiek] nadmiernemu postowi i wyniszcza się tak, że ledwo żyje, to w jego brzuchu zbierają się wiatry i śluzy, które następnie się wydostają. Przesadny, wyniszczający post jest takim samym grzesznym kierunkiem jak obżarstwo. Dlatego więc zaleca się człowiekowi umiarkowanie tak w jedzeniu, jak w poszczeniu. Wówczas jest on niczym cytra i organy. Człowiek mądry zachowuje umiar” (12).

Postu, który jest świadomą oraz nieprzymuszoną rezygnacją z pokarmu, nie należy mylić z głodem, który wymuszają czynniki zewnętrzne. Post ma długowieczną tradycję i jest nieodłącznym elementem kultury i religii. Gorliwie przestrzegane posty umożliwiają ludziom głęboką przemianę i walkę z własnymi słabościami, wymuszają wewnętrzną skromność i pokorę, doprowadzają też do osiągnięcia wewnętrznego spokoju i harmonii. Zrezygnowanie z pokarmu stanowi element wyrzeczenia się świata, prowadzi do zbliżenia się człowieka do Boga Ojca. Według świętej Hildegardy Stwórca jest ideałem, a post ma na celu przybliżyć człowieka do tego, aby stał się on odbiciem swego Boga. Post rozumiany jest jako droga do osiągnięcia jedności ze Zmartwychwstałym, a w Nim ze wszystkimi ludźmi, w tym też z samym sobą. Rezygnacja ze spożywania niektórych pokarmów umożliwia wewnętrzne procesy oczyszczania, podczas którego zostają usunięte złogi i toksyny. W czasie postu organizm korzysta z nagromadzonych rezerw tłuszczu, co skutkuje zmniejszeniem masy ciała, a dzięki odpowiedniej diecie jest uwalniana duża ilość energii (5). Według Hildegardy post jest powszechnym i bardzo uniwersalnym środkiem leczniczym, pozwala człowiekowi przezwyciężyć wszelkie troski, problemy, konflikty, a także pomaga wyzbyć się wad. Hildegarda zaznacza często, że człowiek jest odpowiedzialny za własne ciało, a dzięki stosowaniu postu zyskuje pokłady nowej energii. Post prowadzi do złagodzenia, a nawet wyleczenia dolegliwości związanych np. z reumatyzmem, migreną, alergiami czy ciśnieniem krwi. Odpowiednie żywienie powoduje, że człowiek doznaje duchowego i cielesnego oczyszczenia. Dzięki odpowiedniej diecie człowiek nakierowuje swoją uwagę na własne wnętrze, dostrzega nieznane dotąd punkty widzenia i perspektywy, zyskuje spokój i harmonię (9).

„Człowiek został stworzony przez Boga piękny i proporcjonalny. Żeby zachować tę formę nie powinien on nadużywać jedzenia i picia, lecz zachować umiar. Abstynencja jest niejako właściwej miary deszczem: pozwala trzymać się bez grzechu. Człowiek powinien też swoje ciało umartwiać, ale umiarkowanie, by nie stało się niezdolne do głoszenia chwały [Boga]. Gdy umartwia się umiarkowanie [tj. pości], to jego modlitwy wzbudzają rezonans w niebie niczym dźwięk cytry, gdy jego ciało jest czyste [tj. nie jest zanieczyszczone nadmiarem pokarmu, ale oczyszczone umiarkowanym postem], jest ono niczym organy, na których można grać” (12).

Celem niniejszej pracy jest przedstawienie aktualnych danych na temat ziół zalecanych przez Hildegardę w pielęgnacji skóry. W przygotowaniu pracy wykorzystano polskie oraz międzynarodowe piśmiennictwo, opierając się na pozycjach znalezionych przy pomocy wyszukiwarek PubMed, Google Scholar oraz Sci Central. W pracy zacytowano 40 pozycji. Publikacje z ostatnich 10 lat stanowią około 78%, a publikacje z wcześniejszych lat to w przybliżeniu 22% wszystkich zacytowanych pozycji. Piśmiennictwo międzynarodowe stanowi 45%, natomiast piśmiennictwo polskie to 55% wszystkich wykorzystanych materiałów.