Zdrowie jamy ustnej osób w podeszłym wieku odgrywa istotną rolę w utrzymaniu ich dobrego zdrowia ogólnego i wysokiej jakości życia. Stan jamy ustnej bezpośrednio wpływa na zdolność spożywania posiłków, rodzaj diety, wagę i odżywienie, nawodnienie, mowę, kontakty społeczne. Pogłębiające się wraz z wiekiem trudności w samodzielnym wykonywaniu czynności życia codziennego mogą wpływać na kondycję jamy ustnej. Zwiększona akumulacja płytki nazębnej jest związana z ograniczeniami manualnymi utrudniającymi oczyszczanie niektórych powierzchni zębów, a miękka, papkowata dieta oraz spadek wydzielania śliny dodatkowo nasilają ten proces. Drugim czynnikiem nasilającym problemy stomatologiczne w podeszłym wieku jest współwystępowanie chorób przewlekłych oraz zażywanie leków, które mogą bezpośrednio lub pośrednio wpływać na tkanki twarde i miękkie jamy ustnej. Szacuje się, że około 400-500 leków może powodować kserostomię, w tym preparaty stosowane w leczeniu depresji i zaburzeń snu, nadciśnienia, choroby wieńcowej, alergii czy choroby wrzodowej i refluksu. Do efektów ubocznych zażywania leków o działaniu przeciwpsychotycznym i antydepresyjnym zalicza się także dyskinezję późną i objawy z układu pozapiramidowego, np. zgrzytanie zębami i protezami. W miarę starzenia się zachodzą także zmiany w sferze intelektualnej. Typowe są sztywność schematów myślowych, negatywne nastawienie do zmian, upór jako mechanizm obronny. Z tego powodu osobom starszym trudno jest zmienić nawyki żywieniowe i higieniczne na bardziej właściwe.

Wraz ze wzrostem odsetka osób starszych w społeczeństwie rośnie także zapotrzebowanie na zinstytucjonalizowaną opiekę. Liczne badania wskazują, że pensjonariusze domów opieki mają gorszy stan uzębienia niż seniorzy mieszkający w środowisku rodzinnym. Osoby wymagające zinstytucjonalizowanej opieki niejednokrotnie już w momencie przyjęcia do ośrodka opiekuńczego mają bardzo zaniedbany stan jamy ustnej ze względu na ich wiek, choroby, niepełnosprawność oraz trudną sytuację socjalną (brak lub ograniczone środki do życia i brak wsparcia rodziny).

Szczególną grupę pensjonariuszy domów opieki stanowią osoby cierpiące na choroby otępienne. Cechują się one wysokim stopniem niesamodzielności i wymagają asysty lub całkowitej pomocy przy wykonywaniu podstawowych czynności samoobsługowych, w tym zabiegów higienicznych. U osób z otępieniem występuje szereg problemów związanych ze zdrowiem jamy ustnej, np. obniżenie funkcji ślinianek w chorobie Alzheimera, problemy behawioralne w trakcie zabiegów pielęgnacyjnych, zwiększenie odkładania płytki i kamienia na zębach i dziąsłach, nasilenie próchnicy, chorób przyzębia oraz szybsza utrata zębów, zaniechanie korzystania z usług stomatologicznych. Dodatkowym problemem jest utrudniona komunikacja z osobami z zaburzeniami funkcji poznawczych, które nie są w stanie zgłosić problemów ze swoim zdrowiem, np. bólu w obrębie jamy ustnej.

Celem pracy jest prezentacja stanowiska grupy roboczej Polskiego Oddziału Sojuszu dla Przyszłości Wolnej od Próchnicy (ACFF) na temat zasad profilaktyki stomatologicznej dedykowanej osobom starszym, rezydentom domów opieki i ich opiekunom w aspekcie zapobiegania chorobie próchnicowej.

Dokonano przeglądu piśmiennictwa oraz zaleceń towarzystw naukowych i Światowej Organizacji Zdrowia w odniesieniu do profilaktyki stomatologicznej dedykowanej osobom starszym. W ocenie materiału uwzględniono publikacje dotyczące stanu zdrowia jamy ustnej rezydentów domów opieki. Analizie poddano medyczne bazy: Pubmed, EMBASE, MEDLINE, wpisując hasła: „oral health”, „prophylactic procedures”, „oral care”, „elderly”, „residents of nursing home”. Jako filtry zastosowano: język angielski i polski, prace oryginalne, poglądowe, zalecenia, wytyczne. W oparciu o dostępne dane opracowano zalecenia dla seniorów i ich opiekunów dotyczące zasad higieny jamy ustnej i profilaktyki stomatologicznej. Przeglądu piśmiennictwa dokonano w ramach działalności Grupy Roboczej Polskiego Oddziału Sojuszu dla Przyszłości Wolnej od Próchnicy (ACFF) ds. zapobiegania próchnicy w populacji osób dorosłych.

Sukces programów profilaktyki chorób jamy ustnej w domach opieki zależy od zaangażowania całego zespołu. Kierownictwo placówek powinno opracować stosowne procedury postępowania oraz zapewniać odpowiednie środki i preparaty do higieny jamy ustnej. Kluczowe jest przekonanie personelu domów opieki co do celowości dbania o jamę ustną podopiecznych oraz wyznaczenie osoby odpowiedzialnej za sprawowanie nadzoru nad zabiegami higienicznymi. Konieczne są szkolenia w zakresie pielęgnacji jamy ustnej, profilaktyki chorób jamy ustnej oraz wykrywania symptomów tych schorzeń. Jakkolwiek dostępna w bazie Cochrane Library metaanaliza nie potwierdziła związku między szkoleniem personelu a zmniejszeniem poziomu płytki nazębnej u pensjonariuszy domów opieki, to niewątpliwie brak wiedzy i umiejętności uniemożliwia prawidłowe wykonywanie zabiegów higienicznych. Niezbędna jest ścisła współpraca domów opieki z higienistkami stomatologicznymi i lekarzami stomatologami, którzy powinni służyć wsparciem i pomocą. W przypadku pacjentów z demencją, u których często występują zmiany w zachowaniu utrudniające przeprowadzenie zabiegów higienicznych, personel powinien znać odpowiednie techniki postępowania.

Całościowe podejście do zdrowia jamy ustnej w opiece zinstytucjonalizowanej obejmuje następujące elementy:

1. ocenę stanu jamy ustnej,

2. ustalenie planu postępowania profilaktycznego i leczniczego,

3. codzienne zabiegi higieniczne,

4. leczenie stomatologiczne.