*Agnieszka Cabaj, Lesław Juszczak
Aktywność przeciwutleniająca handlowych preparatów propolisowych
Antioxidant activity of commercial propolis preparations
Katedra Analizy i Oceny Jakości Żywności, Wydział Technologii Żywności, Uniwersytet Rolniczy im. Hugona Kołłątaja w Krakowie
Kierownik Katedry: dr hab. inż. Sławomir Pietrzyk, prof. UR
Streszczenie
Wstęp. Propolis jest substancją żywiczną zbieraną przez pszczoły miodne Apis mellifera. Ze względu na znaczną zawartość związków o zróżnicowanej aktywności biologicznej, propolis wykazuje szerokie spektrum działania przeciwutleniającego. Ze względu na wzrastające zainteresowanie stosowaniem propolisu w profilaktyce i leczeniu wielu jednostek chorobowych, ciągle poszerza się oferta handlowa preparatów na jego bazie. Jednak właściwości takich handlowych preparatów propolisowych mogą być bardzo zróżnicowane, co jest związane zarówno z pochodzeniem samego surowca, jak i z jego oczyszczaniem, obróbką i ekstrakcją związków bioaktywnych.
Cel pracy. Celem pracy była ocena i porównanie właściwości przeciwutleniających handlowych preparatów propolisowych.
Materiał i metody. Materiał badany stanowiło 10 płynnych handlowych preparatów propolisowych dostępnych na polskim rynku pochodzących od różnych producentów. W badanych preparatach oznaczono całkowitą zawartość związków fenolowych, flawonoidów i kwasów fenolowych. Ponadto oceniono ich aktywność przeciwutleniającą, przeciwrodnikową w reakcji z ABTS•+, DPPH• i OH•, zdolność redukcyjną metodami FRAP i CUPRAC oraz zdolności chelatowania jonów Fe (II).
Wyniki. Badane preparaty propolisowe charakteryzowały się zróżnicowaną zawartością związków o charakterze przeciwutleniaczy. Całkowita zawartość polifenoli wynosiła od 4,62 do 215,03 mg GAE/ml, flawonoidów od 0,49 do 21,26 mg QE/ml, a kwasów fenolowych od 1,16 do 28,81 mg CAE/ml. Zawartość składników o charakterze przeciwutleniaczy determinowała aktywność przeciwutleniającą i przeciwrodnikową oraz zdolność redukcyjną i chelatującą poszczególnych próbek. Stwierdzono również istotną korelację liniową (r = 0,69) pomiędzy deklarowanym stężeniem propolisu w preparacie a całkowitą zawartością polifenoli.
Wnioski. Współzależność pomiędzy zawartością polifenoli a aktywnością przeciwutleniającą i przeciwrodnikową oraz zdolność redukcyjną i chelatującą potwierdzono istotnymi wartościami współczynników korelacji liniowej. Stwierdzono, że samo stężenie propolisu w preparacie nie jest jedynym czynnikiem decydującym o jego aktywności przeciwutleniającej, co potwierdza najniższa aktywność preparatu bezalkoholowego o stosunkowo wysokim deklarowanym przez producenta stężeniu.
Summary
Introduction. Propolis is a resinous substance collected by honey bees Apis mellifera. Due to a significant content of compounds with varied biological activity, propolis shows a wide spectrum of antioxidant activity. Due to increasing interest in the use of propolis in prevention and treatment of many disease entities, the commercial offer of propolis-based preparations is constantly widening. However, the properties of such commercial propolis preparations can be very diverse, which is related both to the origin of the raw material itself as well as to its purification, processing and extraction of bioactive compounds.
Aim. The aim of this study was to evaluate and compare antioxidant properties of commercial propolis preparations.
Material and methods. Ten liquid commercial propolis preparations available on the Polish market from different producers constituted the material tested.
The total content of phenolic compounds, flavonoids and phenolic acids was determined in the examined preparations. Moreover, their antioxidant activity, antiradical activity in reaction with ABTS•+, DPPH• and OH•, reducing ability by FRAP and CUPRAC methods and chelating ability of Fe (II) ions were evaluated.
Results. The studied propolis preparations were characterized by different content of antioxidant compounds. The total content of polyphenols ranged from 4.62 to 215.03 mg GAE/ml, flavonoids from 0.49 to 21.26 mg QE/ml and phenolic acids from 1.16 to 28.81 mg CAE/ml. The content of antioxidant-like constituents determined the antioxidant and antiradical activities as well as the reducing and chelating capacity of the individual samples. There was also a significant linear correlation (r = 0.69) between the declared propolis concentration in the preparation and the total polyphenol content.
Conclusions. The correlation between the content of polyphenols and antioxidant and antiradical activity as well as reducing and chelating ability was confirmed by significant values of linear correlation coefficients. It was stated that the concentration of propolis alone is not the only factor determining its antioxidant activity, which is confirmed by the lowest activity of a non-alcoholic preparation with a relatively high concentration declared by the manufacturer.
Wprowadzenie
Propolis jest substancją żywiczną zbieraną przez pszczoły miodne Apis mellifera, najczęściej z liści i pąków kwiatowych, a także z łodyg i pęknięć w korze wielu gatunków drzew (1). Pszczoły wykorzystują go w celach obronnych ula jako matę odkażającą czy dezynfekującą, co chroni przed zakażeniem drobnoustrojami. Dodatkowo pszczoły pokrywają propolisem komórki plastra, w którym matka ma złożyć jaja, a także uśmiercone jadem szkodniki, aby produkty ich rozkładu nie stanowiły zagrożenia (2). W zależności od pochodzenia geograficznego można wyróżnić 7 typów propolisu: topolowy (Europa, Ameryka Północna), brzozowy (Rosja), zielony brazylijski (Brazylia), czerwony (Kuba, Brazylia), śródziemnomorski (Sycylia, Grecja, Malta), clusia (Kuba, Wenezuela), pacyficzny (Region Pacyfiku) (3). Propolis charakteryzuje się barwą od żółtawo-zielonej do czerwono-ciemnobrązowej oraz aromatycznym zapachem, a stosowane ekstrakty alkoholowe lub alkoholowo-wodne mają złożony skład (4).
Skład chemiczny propolisu nie jest stały, a różnice mogą być zauważalne nawet między surowcem z sąsiednich uli. Propolis zawiera również wtórne metabolity roślinne, zróżnicowane w zależności od obszaru geograficznego (3). Dane literaturowe wskazują, że w propolisie znajduje się około 150-300 różnych substancji chemicznych (5). Mimo tak dużej różnorodności, udało się wydzielić kilka charakterystycznych grup składników, takich jak: żywice (ok. 50%), woski (ok. 30%), olejki eteryczne (ok. 10%), pyłki kwiatowe (ok. 5%), inne substancje, np. składniki mineralne (ok. 5%) (6). Główne klasy związków chemicznych propolisu obejmują m.in.: flawonoidy, fenole i związki aromatyczne, lotne olejki i terpeny (7). Podstawowymi składnikami bioaktywnymi propolisu są: kwasy fenolowe oraz flawony, flawonole i flawanony, z których najważniejsze są: apigenina, galangina, chryzyna, kwercetyna, luteolina, pinocembryna, pinobanksyna, acacetyna i kemferol (6).
W zależności od składu chemicznego propolis wykazuje szerokie spektrum aktywności biologicznych i farmakologicznych, w tym właściwości przeciwutleniające, przeciwzapalne, immunomodulujące, przeciwdrobnoustrojowe, przeciwnowotworowe, kardioprotekcyjne, neuroprotekcyjne i inne (6). Dzięki wysokiej aktywności cytoochronnej ekstrakty z propolisu chronią ludzkie erytrocyty przed hemolitycznym działaniem wolnych rodników, co skutecznie zapobiega skutkom stresu oksydacyjnego oraz chorobom wieku starszego (8).
Za właściwości przeciwbakteryjne propolisu odpowiedzialne są estry kwasów fenolowych, a zwłaszcza estry etylowe kwasu kawowego oraz cynamonowego i estry fenylometylowe kwasu benzoesowego (9). Działanie przeciwwirusowe propolisu opiera się na niszczeniu otoczki lipidowej wirusa, powodując uszkodzenia jego DNA i autolizę (10). Wykazano także, że propolis działa przeciwgrzybiczo dzięki obecności flawonoidów (11). Dużą aktywnością wykazuje się zwłaszcza pinocembryna, jak również galangina, pinostrobina i chryzyna (12). W zależności od rodzaju zastosowanego rozpuszczalnika, ekstrakty propolisu w zróżnicowany sposób hamują rozwój drobnoustrojów. Stosuje się takie rozpuszczalniki, jak alkohol metylowy, alkohol etylowy, n-butylowy, octan etylu oraz aceton (13).
Aktywność przeciwpierwotniakowa, którą odznacza się propolis, obserwuje się poprzez hamowanie wzrostu in vitro kultur pasożytów po inkubacji z propolisem o różnym stężeniu (11). Bliski związek między stresem oksydacyjnym a rakiem stał się tematem wielu prac naukowych (14). Stwierdzono, że propolis ze względu na silne właściwości przeciwutleniające charakteryzuje się aktywnością przeciwnowotworową, zarówno w testach in vitro, jak i in vivo. Wykazano, że za zahamowanie wzrostu komórek nowotworowych odpowiadają przede wszystkim ester fenyloetylowy kwasu kawowego (CAPE) i artepilina C (15). CAPE to biologicznie aktywny składnik propolisu, który hamuje podziały komórkowe, wpływa cytotoksycznie na komórki nowotworowe oraz powoduje ich apoptozę (16). Dane literaturowe wskazują również, że na właściwości te wpływ mają również związki flawonoidowe oraz ich pochodne prenylowane. Działają one przeciwutleniająco, antyproliferacyjnie, indukując apoptozę, blokująco na cykl komórkowy, inaktywująco na karcynogeny. Dodatkowo zmniejszają oporność leków przeciwnowotworowych oraz działają na kilku etapach karcynogenezy, tj. inicjacji, promocji i progresji (17). Wiele dysfunkcji organizmu jest związanych ze wzrostem zawartości wolnych rodników. Propolis, który zawiera około 50 bioflawonoidów, kwalifikowany jest do grupy naturalnych produktów o działaniu przeciwutleniającym (18). Jego aktywność przeciwutleniająca koreluje z aktywnością przeciwzapalną i hepatoprotekcyjną (19). Przeciwutleniacze zapobiegają powstawaniu stresu oksydacyjnego (20), a flawonoidy i związki fenolowe są właśnie składnikami odpowiedzialnymi za aktywność przeciwutleniającą propolisu. Wychwytują one wolne rodniki i dzięki temu chronią lipidy oraz inne związki, np. witaminę C, przed utlenieniem lub zniszczeniem przez stres oksydacyjny. Kwasy kawowy i chlorogenowy są przeciwutleniaczami in vitro i chronią lipoproteiny o małej gęstości przed utlenieniem, a więc zapobiegają chorobom związanym z wiekiem (6). Ester CAPE uważany jest za jeden z najsilniejszych składników przeciwutleniających propolisu (19). Aktywność przeciwutleniająca propolisu zależy jednak od jego pochodzenia geograficznego i botanicznego (21) oraz metod i warunków otrzymywania samych ekstraktów.
Cel pracy
Ze względu na wzrastające zainteresowanie stosowaniem propolisu w profilaktyce i leczeniu wielu jednostek chorobowych, ciągle poszerza się oferta handlowa producentów preparatów na jego bazie. Podstawową właściwością propolisu jest jego działanie przeciwutleniające, zależne od pochodzenia propolisu, jak również związane z jego oczyszczaniem, obróbką i przygotowaniem ekstraktu. Celem pracy była ocena i porównanie właściwości przeciwutleniających handlowych preparatów propolisowych.
Materiał i metody
Materiał badany
Materiał badawczy stanowiły handlowe preparaty propolisowe, których charakterystykę przedstawiono w tabeli 1.
Tab. 1. Propolisowe preparaty handlowe wykorzystane w badaniach
| Preparat handlowy | Zawartość propolisu [%] | Skład/opis preparatu |
| P1 | 50 | Propolis – 20,5 g (proporcja ekstraktu 10:5), alkohol etylowy – 78% (v/v), witamina C – 2050 mg, 1,4% ilość flawonoidów |
| P2 | 7 | Propolis – 7%, spirytus etylowy – nie więcej niż 70% obj., woda |
| P3 | 10 | Propolis – 10%, etanol – 70% (v/v) |
| P4 | 7 | Propolis – 7%, etanol – nie więcej niż 65% obj., woda |
| P5 | 20 | Ekstrakt wodny z propolisu – 20%, woda puryfikowana, kwas cytrynowy, sorbinian potasu, BA |
| P6 | 10 | Propolis – 10%, etanol – 70% (v/v) |
| P7 | 3 | Propolis – 3%, etanol – nie więcej niż 90% obj. |
| P8 | 10 | Biopropolis – 10%, etanol – 70 % (v/v), woda – 20% |
| P9 | 20 | Kit pszczeli w postaci 20% roztworu alkoholowego |
| P10 | 10 | Bezalkoholowy ekstrakt z propolisu – 10% BA |
*BA – produkt bezalkoholowy
Metody
Oznaczanie całkowitej zawartości związków fenolowych
Całkowitą zawartość związków fenolowych oznaczono w reakcji z odczynnikiem Folin-Ciocalteu zgodnie z metodą opracowaną przez Singleton i Rossi (22). Pomiary absorbancji wykonano przy długości fali λ = 760 nm. Wynik wyrażono jako ekwiwalent kwasu galusowego w mg GAE/ml preparatu.
Oznaczanie całkowitej zawartości flawonoidów
Całkowitą zawartość flawonoidów oznaczono w reakcji z chlorkiem glinu zgodnie z metodą opracowaną przez Ardestani i Yazdanparast (23). Pomiar absorbancji wykonano przy długości fali λ = 510 nm. Wynik wyrażono jako ekwiwalent kwercetyny w mg QE/ml preparatu.
Oznaczanie całkowitej zawartości kwasów fenolowych
Całkowitą zawartość kwasów fenolowych oznaczono w reakcji z odczynnikiem Arnova zgodnie z metodą opisaną przez Nalewajko-Sieliwoniuk i wsp. (24). Pomiary absorbancji wykonano przy długości fali λ = 490 nm. Całkowitą zawartość kwasów fenolowych wyrażono jako ekwiwalent kwasu kawowego w mg CAE/ml preparatu.
Oznaczanie całkowitej aktywności przeciwutleniającej
Całkowitą zawartość flawonoidów oznaczono w reakcji z roztworem molibdenianu (VI) amonu zgodnie z metodą opracowaną przez Prieto i wsp. (25). Pomiary absorbancji wykonano przy długości fali λ = 695 nm. Wynik wyrażono jako ekwiwalent kwasu askorbinowego w mM AAE/ml preparatu.
Oznaczanie aktywności przeciwrodnikowej w reakcji z ABTS•+
Aktywność przeciwrodnikową oznaczono w reakcji z roztworem rodnika kationowego ABTS•+ zgodnie z metodą opracowaną przez Baltrušaitytė i wsp. (26). Pomiary absorbancji wykonano przy długości fali λ = 734 nm. Wynik wyrażono jako ekwiwalent troloksu w mM TE/ml preparatu.
Oznaczanie aktywności przeciwrodnikowej w reakcji z DPPH•
Aktywność przeciwrodnikową oznaczono w reakcji z metanolowym roztworem DPPH• zgodnie z metodą opracowaną przez Blois (27). Pomiary absorbancji wykonano przy długości fali λ = 515 nm. Wynik wyrażono jako ekwiwalent troloksu w mM TE/ml preparatu.
Oznaczanie zdolności dezaktywacji rodnika hydroksylowego OH•
Zdolność dezaktywacji rodnika hydroksylowego oznaczono w reakcji z nadtlenkiem wodoru zgodnie z metodą opracowaną przez Halliwell i wsp. (28). Pomiary absorbancji wykonano przy długości fali λ = 530 nm. Wynik wyrażono jako ekwiwalent kwercetyny w mg QE/ml preparatu.
Oznaczanie zdolności redukcyjnej metodą FRAP
Zdolność redukującą oznaczono w reakcji z roztworem chlorku żelaza (III) zgodnie z metodą opracowaną przez Benzie i Strain (29). Pomiary absorbancji wykonano przy długości fali λ = 593 nm. Wynik wyrażono w mM Fe (II)/ml preparatu.
Oznaczanie zdolności redukcyjnej metodą CUPRAC
Zdolność redukującą oznaczono w reakcji z roztworem chlorku miedzi (II) zgodnie z metodą opracowaną przez Apak i wsp. (30). Pomiary absorbancji wykonano przy długości fali λ = 450 nm. Wynik wyrażono jako ekwiwalent troloksu w mM TE/ml preparatu.
Oznaczanie zdolności chelatowania jonów żelaza (II)
Zdolność chelatowania oznaczono w reakcji z jonami żelaza Fe2+ zgodnie z metodą opracowaną przez Jug i wsp. (31). Pomiary absorbancji wykonano przy długości fali λ = 545 nm.
Wszystkie pomiary absorbancji wykonano z wykorzystaniem spektrofotometru UV/Vis V530 (Jasco, Japonia).
Analiza statystyczna
Istotność różnic pomiędzy wartościami średnimi otrzymanymi z trzech niezależnych powtórzeń oceniono z wykorzystaniem jednoczynnikowej analizy wariancji oraz testu Tukeya przy poziomie istotności 0,05. W celu oceny istnienia współzależności pomiędzy badanymi parametrami wyznaczono wartości współczynników korelacji liniowej Pearsona, a ich istotność zweryfikowano na poziomie 0,05. Ponadto przeprowadzono analizę składowych głównych (PCA). Obliczenia wykonano z wykorzystaniem programu Statistica v. 12 (Statsoft, USA).
Wyniki i dyskusja
Powyżej zamieściliśmy fragment artykułu, do którego możesz uzyskać pełny dostęp.
Mam kod dostępu
- Aby uzyskać płatny dostęp do pełnej treści powyższego artykułu albo wszystkich artykułów (w zależności od wybranej opcji), należy wprowadzić kod.
- Wprowadzając kod, akceptują Państwo treść Regulaminu oraz potwierdzają zapoznanie się z nim.
- Aby kupić kod proszę skorzystać z jednej z poniższych opcji.
Opcja #1
29 zł
Wybieram
- dostęp do tego artykułu
- dostęp na 7 dni
uzyskany kod musi być wprowadzony na stronie artykułu, do którego został wykupiony
Opcja #2
69 zł
Wybieram
- dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
- dostęp na 30 dni
- najpopularniejsza opcja
Opcja #3
129 zł
Wybieram
- dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
- dostęp na 90 dni
- oszczędzasz 78 zł
Piśmiennictwo
1. Santana Andradea JK, Denadaia M, Santos de Oliveira Ch i wsp. Evaluation of bioactive compounds potential and antioxidant activity of brown, green and red propolis from Brazilian northeast region. Food Res Internat 2017; 101:129-38.
2. Wolska K, Górska A, Adamiak A. Właściwości przeciwbakteryjne propolisu. Postępy mikrobiologii 2016; 55(4):343-50.
3. Sforcin JM, Bankova V. Propolis: Is there a potential for the development of new drugs? J Ethnopharmacol 2011; 133:253-60.
4. Wagh VD. Propolis: A Wonder bees product and its pharmacological potentials. Advan Pharmacol Sci 2013, article ID 308249: 2.
5. Isidorow WA. Alchemia pszczół – Pszczoły i produkty pszczele oczami chemika. Stróże, Wyd Sądecki Bartnik 2013.
6. Farooqui T, Farooqui AA. Beneficial effects of propolis on human health and neurological diseases. Frontiers in Bioscience 2012; E4:779-93.
7. Toreti VC, Sato HH, Pastore GM i wsp. Recent progress of propolis for its biological and chemical compositions and its botanical origin. Evidence-Based Compl Alternat Med 2013; article ID 697390.
8. Woźniak M, Kwiatkowska A, Hołderna-Kędzia E i wsp. Aktywność biologiczna ekstraktów z propolisu. Post Fitoter 2021; 22(1):8-13.
9. Kubina R, Kabała-Dzik A, Wojtyczka RD i wsp. Przeciwbakteryjne działanie galanginy zawartej w propolisie w stosunku do bakterii Gram-dodatnich. Farmaceutyczny przegląd naukowy 2009; 8:24-6.
10. Czarnecki R. Propolis w Apiterapii. Apiter Forum 2013; 5-36.
11. Wagh VD. Propolis: A wonder bees product and it’s pharmacological potentials. Adv Pharmacol Sci 2013; ID 308249.
12. Woźniak M, Kwaśniewska-Sip P, Babicka M i wsp. Skład chemiczny etanolowego ekstraktu z propolisu i jego aktywność biologiczna wobec grzybów pleśniowych. Post Fitoter 2021; 19(2):86-91.
13. Woźniak M, Ratajczak I, Kwaśniewska P i wsp. Badanie aktywności ekstraktów propolisowych wobec wybranych gatunków grzybów pleśniowych. Post Fitoter 2015; 16(4):205-9.
14. Carocho M, Ferreira ICFR. The role of phenolic compounds in the fight against cancer – a review. Anti-Cancer Agents Med Chem 2013; 13:1236-58.
15. Siemionow K. Propolis – charakterystyka i zastosowanie w przemyśle farmaceutycznym. Uniwersytet Medyczny w Białymstoku 2013; 22-4.
16. Kędzia B, Hołderna-Kędzia E. Przeciwnowotworowe działanie składników propolisu. Cz. 1. Ester fenyloetylowy kwasu kawowego (CAPE). Post Fitoter 2020; 21(3):177-84.
17. Hołderna-Kędzia E. Przeciwnowotworowe działanie składników propolisu. Cz. 2. Związki flawonoidowe. Post Fitoter 2020; 21(4):250-6.
18. Rufatto LC, dos Santos DA, Marinho F i wsp. Red propolis: Chemical composition and pharmacological activity. Asian Pacific J Tropical Biomed 2017; 7(7):591-8.
19. Bogdanov S. Propolis: composition, health, medicine: a review. Bee Product Science 2017; 1-44.
20. Koss-Mikołajczyk I, Baranowska M, Namieśnik J i wsp. Metody oznaczania właściwości przeciwutleniających fitozwiązków w systemach komórkowych z wykorzystaniem zjawiska fluorescencji/luminescencji. Post Hig Med Dośw 2017; 71:602-17.
21. Kumazawa S, Hamasaka T, Nakayama T. Antioxidant activity of propolis of various geographic origins. Food Chem 2004; 84:329-39.
22. Singleton VL, Rossi JA. Colorimetry of total phenolics with phosphomolybdic-phosphotungstic acid reagents. Am J Enology and Viticulturae 1965; 16:144-58.
23. Ardestani A, Yazdanparast R. Antioxidant and free radical scavenging potential of Achillea santolina extracts. Food Chem 2007; 104:21-9.
24. Nalewajko-Sieliwoniuk E, Pliszko A, Nazaruk J i wsp. Comparative analysis of phenolic compounds in four taxa of Erigeron acris s. l. (Asteraceae). Biologia 2019; 74:1569-77.
25. Prieto P, Pineda M, Aguilar M. Spectrophotometric quantitation of antioxidant capacity through the formation of a phosphomolybdenum complex: specific application to the determination of vitamin E. Anal Biochem 1999; 269(2):337-41.
26. Baltrušaitytė V, Venskutonis PR, Čeksterytė V. Radical scavenging activity of different floral origin honey and beebread phenolic extracts. Food Chem 2007; 101(2):502-14.
27. Blois MS. Antioxidant determinations by the use of a stable free radical. Nature 1958; 181(4617):1199-200.
28. Halliwell B, Gutteridge JMC, Aruoma OI. The deoxyribose method: A simple “test-tube” assay for determination of rate constants for reactions of hydroxyl radicals. Anal Biochem 1987; 165(1):215-9.
29. Benzie IFF, Strain JJ. Ferric reducing/antioxidant power assay: Direct measure of total antioxidant activity of biological fluids and modified version for simultaneous measurement of total antioxidant power and ascorbic acid concentration. Meth Enzymol 1999; 299:15-27.
30. Apak R, Güçlü K, Özyürek M i wsp. Novel total antioxidant capacity index for dietary polyphenols and vitamins C and E, using their Cupric Ion Reducing Capability in the presence of neocuproine: CUPRAC Method. J Agricult Food Chem 2004; 52(26):7970-81.
31. Jug M, Končić MZ, Kosalec I. Modulation of antioxidant, chelating and antimicrobial activity of poplar chemo-type propolis by extraction procures. LWT – Food Sci Technol 2014; 57(2):530-7.
32. Akhir R, Bakar MA, Sanusi S. Antioxidant and antimicrobial activity of stingless bee bread and propolis extracts. AIP Conference Proceedings 2017; 1891(1):020090.
33. Toreti VC, Sato HH, Pastore GM i wsp. Recent progress of propolis for it’s biological and chemical compositions and it’s botanical origin. Evid-Based Compl Alternat Med 2013; article ID 697390.
34. Socha R, Gałkowska D, Bugaj M i wsp. Phenolic composition and antioxidant activity of propolis from various regions of Poland. Natur Product Res 2014; 29:416-22.
35. Sulaiman GM, Al Sammarrae KW, Ad’hiah AH i wsp. Chemical characterization of Iraqi propolis samples and assessing. Food Chem Toxicol 2011; 49:2415-21.
36. Sadowska-Bartosz I, Galiniak S, Bartosz G. Reakcja Fentona – z mroków historii. Kosmos – Problemy nauk biologicznych 2014; 63(3):309-14.
37. Majewska E, Kowalska J, Drużyńska B i wsp. Wartość odżywcza i antyoksydacyjna produktów pszczelich. Bromat Chem Toksykol 2016; XLIX(3):360-4.
