Ostre zapalenie zatok przynosowych (OZZP) dotyka rocznie 6-15% populacji. U dorosłych zapalenie błony śluzowej nosa i zatok przynosowych występuje średnio 2-3 razy w ciągu roku, a u dzieci nawet do 6-8 razy. Choć w ponad 95% OZZP jest spowodowane infekcją wirusową, nadal zbyt często się je leczy antybiotykoterapią. W dobie lekooporności wielu szczepów bakteryjnych fakt ten stanowi ważny problem epidemiologiczny. U osób dorosłych zakażenie bakteryjne rozwija się jedynie w 0,5-2% zakażeń wirusowych błony śluzowej nosa i zatok przynosowych. W populacji dzieci do zakażenia bakteryjnego dochodzi częściej, bo już w około 6-13% zachorowań. OZZP zazwyczaj ma charakter choroby samoograniczającej się, w przypadku nadkażenia bakteryjnego może jednak prowadzić do niebezpiecznych powikłań.

W ubiegłym roku ukazały się europejskie wytyczne leczenia zapalenia zatok przynosowych i polipów nosa (European Position Paper on Rhinosinusitis and Nasal Polyps – EPOS 2020), które stanowią aktualizację doniesień naukowych opracowanych na podstawie publikacji spełniających kryteria medycyny opartej na dowodach naukowych (EBM). W wytycznych EPOS 2020 zaktualizowano standardy leczenia w oparciu o EPOS 2012, dane z przeglądu literatury z ostatnich 8 lat oraz aktualne opinie ekspertów z wielu krajów w tej dziedzinie. W wytycznych swoje miejsce znalazły również preparaty ziołowe, których zastosowanie zostało poparte badaniami klinicznymi. Fitoterapia została uznana za skuteczną formę leczenia ostrego zapalenia zatok już w zaleceniach EPOS 2012 (siła rekomendacji A) z silnymi dowodami naukowymi (kategoria Ib). EPOS 2020 potwierdziło skuteczność stosowania preparatów ziołowych w leczeniu objawowym OZZP.

Ostre zapalenie zatok przynosowych (OZZP) u dorosłych jest definiowane jako nagłe wystąpienie 2 lub więcej spośród wymienionych poniżej objawów, z których jednym powinna być niedrożność nosa lub wydzielina z nosa (katar przedni/tylny):

– niedrożność nosa,

– wydzielina z nosa (katar przedni/tylny),

– ból/uczucie rozpierania twarzy,

– upośledzenie/utrata węchu, trwające poniżej 12 tygodni, z okresami bezobjawowymi. Przewlekłe zapalenie zatok u dorosłych rozpoznajemy, gdy powyższe objawy utrzymują się powyżej 12 tygodni.

Ostre zapalenie błony śluzowej nosa i zatok przynosowych u dzieci jest definiowane jako nagłe wystąpienie 2 lub więcej spośród wymienionych poniżej objawów:

– niedrożność nosa,

– katar przedni/tylny,

– kaszel (w ciągu dnia lub w nocy), trwające poniżej 12 tygodni, z okresami bezobjawowymi.

Powyższe kryteria z uwzględnieniem bólu/uczucia rozpierania w okolicy twarzy, trwające u dzieci powyżej 12 tygodni, są podstawą do rozpoznania przewlekłego zapalenia zatok przynosowych.

Większość ostrych zakażeń wirusowych górnych dróg oddechowych to schorzenia samoograniczające się. Jeśli jednak po 5 dniach od początku infekcji nastąpi wyraźne nasilenie objawów lub też objawy trwają powyżej 10 dni, mówimy o powirusowym ostrym zapaleniu zatok przynosowych.

Różnicowanie ostrego, powirusowego i przewlekłego zapalenia zatok przynosowych u dzieci i dorosłych jest ważne z uwagi na odmienne metody ich leczenia. Przewlekłe zapalenie zatok przynosowych to równie częsty problem zdrowotny, dotykający 5-12% populacji, jednak jego omówienie wychodzi poza ramy tego artykułu.

Badania potwierdzają, że nabłonek błony śluzowej nosa jest głównym miejscem wnikania wirusów odpowiedzialnych za ostre zapalenie zatok przynosowych. Uszkodzenie tej naturalnej bariery ochronnej zapoczątkowuje kaskadę procesu zapalnego oraz upośledza poprawne działanie transportu śluzowo-rzęskowego. Rozwija się obrzęk błony śluzowej i nadmierne gromadzenie śluzu o zmienionych właściwościach reologicznych. Wydzielina staje się bardziej gęsta i lepka. W efekcie doprowadza to do zablokowania kompleksu ujściowo-przewodowego (czyli ujścia zatok do jamy nosowej) i uniemożliwia ewakuację wydzieliny z zatok, co ostatecznie prowadzi do OZZP.

Na podstawie analizy przeglądów systematycznych, zaproponowano ujednolicony system leczenia OZZP. I tak, początkowe leczenie OZZP powinno być zawsze leczeniem objawowym z zastosowaniem leków przeciwgorączkowych, przeciwbólowych, obkurczających obrzęk śluzówki nosa oraz preparatów ziołowych. Przeprowadzono dowody naukowe (kategoria dowodu Ib) potwierdzające, że niektóre leki ziołowe, takie jak BNO1016, eukaliptol, myrtol, krople z pelargonii afrykańskiej (Pelargonium sidoides) i ekstrakt z brodziuszki wiechowatej (Andrographis paniculata), mają korzystny wpływ na przebieg zapalenia zatok przynosowych, nie powodując działań niepożądanych. Nadal brakuje systematycznego przeglądu literatury oceniającego inne substancje ziołowe i mikroelementy.

W przedstawionych badaniach nie wykazano korzyści stosowania preparatów zawierających jeżówkę (Echinacea) w leczeniu OZZP. W pojedynczych badaniach potwierdzono jednak korzystne działanie preparatów z jeżówką w profilaktyce przeziębień – kategoria dowodu Ia (-).

Z kolei cynk (octan cynku lub glukonian cynku) stosowany w dawce ≥ 75 mg/d w ciągu 24 godz. od pojawienia się początkowych objawów infekcyjnych znacznie skrócił czas trwania przeziębienia w przeprowadzonych badaniach. Stosowanie preparatów cynku należy kontynuować przez cały czas przeziębienia. Z powodu braku wystarczających danych nie można wydać jednoznacznych zaleceń co do profilaktycznej suplementacji cynku (kategoria Ia).

W przypadku powirusowego ostrego zapalenia zatok przynosowych, potwierdzono skuteczność stosowania sterydów donosowych (GKS) w zmniejszaniu objawów u dorosłych pacjentów z powirusowym OZZP. Autorzy EPOS 2020 zalecają przepisywanie donosowych GKS jedynie wtedy, gdy konieczne jest złagodzenie objawów powirusowego OZZP. Aktualnie w Polsce niektóre donosowe GKS (np. preparaty mometazonu) są dostępne bez recepty. Biodostępność tych preparatów wynosi ok. 1%, co czyni je stosunkowo bezpiecznym rozwiązaniem w przypadku nawet długotrwałej terapii. Wytyczne EPOS 2020 oceniają stosowanie miejscowych GKS jako bezpieczne. Nie obserwowano ogólnoustrojowych skutków ubocznych ich zażywania. Najczęstszymi objawami niepożądanymi są krwawienia z nosa wynikające w większości z ich nieprawidłowego aplikowania. GKS donosowe powinny być aplikowane płytko na boczną ścianę nosa, a nigdy nie na przegrodę nosa. Zaleca się zachować kąt ok. 60° w kierunku wewnętrznego kąta oka. Lek podajemy prawą ręką do lewego otworu nosowego i na odwrót – lewą ręką do prawego otworu nosowego, gdyż zmniejsza to ryzyko kierowania strumienia leku na przegrodę nosa.

Płukanie jam nosa fizjologicznym roztworem soli może przynieść korzyści w zakresie łagodzenia objawów zapalenia śluzówki nosa i zatok przynosowych oraz przyczynia się do usuwania zalegającego śluzu, patogenów i alergenów z przewodów nosowych. Korzyści z takiego postępowania występują zwłaszcza u dzieci. Płukanie nosa 0,9% roztworem NaCl zostało ocenione przez autorów EPOS 2020 jako wartościowa i wskazana opcja terapeutyczna w OZZP zarówno u dzieci, jak i dorosłych (kategoria dowodu Ib). Należy nadmienić, że płukanie jam nosa u dzieci wymaga szczególnej ostrożności z uwagi na często zachowaną jeszcze drożność trąbki słuchowej i ryzyko infekcji ucha środkowego w przypadku użycia zbyt dużego ciśnienia podczas płukania jam nosa. Stąd u dzieci z reguły stosujemy płukanki w postaci delikatnych sprayów donosowych lub inhalacji. Na rynku dostępne są również specjalne zestawy do płukania jam nosowych dla dzieci.

W przeglądzie EPOS 2020 nie oceniano płukania jam nosowych preparatami ziołowymi ani inhalacji z udziałem ziół. Wydaje się jednak, że metody płukania lub inhalacji z użyciem wyciągów ziołowych (np. z rumianku, tymianku, szałwii i innych) mogą mieć korzystny wpływ na proces gojenia objętego zapaleniem nabłonka błony śluzowej nosa.

Wskazania do antybiotykoterapii zostały bardzo ograniczone. Ustalono, że antybiotykoterapia empiryczna powinna być zastosowana jedynie w razie ciężkiego przebiegu choroby. Przebieg ciężki określono jako wystąpienie minimum 3 z 5 objawów, takich jak: zmiana barwy wydzieliny, silny ból w obrębie twarzy, gorączka powyżej 38°C, podwyższone wartości OB/CRP oraz ponowne nasilenie objawów po okresie poprawy. Warto podkreślić, że samo pojawienie się zażółconej wydzieliny z nosa nie jest wskazaniem do antybiotykoterapii w żadnych zaleceniach.

Również antybiotykoterapia miejscowa (w formie płukanek, maści, kropli donosowych) nie jest wskazana w ostrym zapaleniu zatok przynosowych i może nasilać zjawisko antybiotykooporności populacyjnej.