Uprawa ziół jest jedną z najmłodszych dziedzin produkcji roślinnej. Pierwsze próby uprawy ziół w Polsce podjęto w drugiej połowie XIX wieku; początkowo były to niewielkie plantacje na Lubelszczyźnie, w Wielkopolsce oraz w Polsce centralnej. W okresie międzywojennym plantacje te zajmowały ok. 500 ha. Aktualne dane szacują powierzchnię upraw roślin zielarskich na ok. 10-15 000 ha. Polska uważana jest w świecie za kraj o dużych możliwościach produkcji zarówno surowców zielarskich wysokiej jakości, jak i przetwórstwa zielarskiego. Surowce zielarskie do produkcji preparatów roślinnych w Polsce pochodzą z dwóch podstawowych źródeł:

– stanu naturalnego (3000-5000 t – ok. 100 gat.),

– upraw polowych (15 000-20 000 t – ok. 70 gat.).

Według ekspertów międzynarodowych potencjalne możliwości produkcji surowców w Polsce oceniane są obecnie na poziomie ok. 40 000 t.

Zmniejszanie się zasobów surowcowych pochodzących ze stanu naturalnego oraz wzrastające zapotrzebowanie na wyrównany surowiec dobrej jakości to podstawowe przyczyny wprowadzenia roślin leczniczych do upraw polowych. Wprowadzenie roślin leczniczych do upraw spowodowało konieczność przeprowadzania badań dotyczących: agrotechniki, ochrony, mechanizacji oraz hodowli roślin zielarskich.

Do czynników, które spowodowały konieczność prowadzenia hodowli roślin zielarskich, należy zaliczyć przede wszystkim:

– wyczerpanie się zasobów stanu naturalnego,

– wprowadzenie roślin leczniczych do upraw,

– rozwój metod badawczych z zakresu fitochemii,

– wymagania dotyczące jakości surowca,

– wprowadzenie upraw kontrolowanych.

Hodowla roślin zajmuje się nie tylko otrzymywaniem nowych, lepszych odmian, ale również zachowywaniem odmian istniejących. W hodowli wykorzystywane są osiągnięcia innych dziedzin, jak: genetyka, cytologia czy biotechnologia. Hodowla decyduje o postępie biologicznym i jest najbardziej ekologicznym czynnikiem wzrostu produkcyjności. Zapewnienie odpowiednich warunków uprawy pozwala na efektywne wykorzystanie potencjału genetycznego odmiany. Program hodowlany, uwzględniając właściwości danego gatunku, składa się z następujących elementów:

– określenie celu hodowli,

– ocena i wybór materiałów wyjściowych,

– wybranie metody hodowli i prowadzenie prac hodowlanych,

– doświadczenie porównawcze,

– rejestracja nowej odmiany,

– zachowanie odmiany i reprodukcja materiału siewnego.

Szacuje się, że od momentu rozpoczęcia prac do uzyskania nowej odmiany i wprowadzenia jej do uprawy potrzeba kilkunastu lat.

Prekursorem hodowli roślin zielarskich w Polsce był prof. dr Wacław Strażewicz, który już przed II wojną światową rozpoczął prace selekcyjne dotyczące mięty pieprzowej, rumianku pospolitego i naparstnicy purpurowej. Dalszy rozwój prac hodowlanych nastąpił głównie w Instytucie Roślin i Przetworów Zielarskich, jednostce powołanej w 1947 roku do prowadzenia kompleksowych badań nad roślinami leczniczymi oraz lekiem roślinnym. Doc. dr Waleria Czabajska była wieloletnim kierownikiem Zakładu Hodowli w Instytucie i jest autorem 12 odmian roślin zielarskich. Współautorami są: Wanda Boratyńska, Jadwiga Dąbrowska, Marcin Jaruzelski, Kazimierz Kaźmierczak, Janina Okoniewska, Elżbieta Maciołowska-Ludowicz, Ruta Rypińska, Katarzyna Seidler-Łożykowska.

Do głównych kierunków prowadzenia prac hodowlanych w Instytucie należy zaliczyć:

– zwiększenie zawartości związków biologicznie czynnych,

– zwiększenie plonowania,

– poprawę jakości surowca,

– przystosowanie do zbioru mechanicznego,

– przystosowanie do warunków klimatycznych Polski,

– odporność na choroby.

Prowadzenie hodowli roślin zielarskich napotyka na szereg trudności, wśród których najważniejszą jest duża liczba gatunków (około 170), którymi zainteresowany jest przemysł zielarski. Do hodowli wybiera się przede wszystkim gatunki o wielkotowarowej produkcji oraz szczególnie ważne dla lecznictwa, przemysłu spożywczego czy kosmetycznego. Dodatkową trudnością jest zazwyczaj długi cykl hodowlany (ponad 10 lat), ponieważ większość gatunków stanowią rośliny wieloletnie. Należy tu również zaznaczyć, że hodowla roślin zielarskich należy do nisko dochodowych, ponieważ rośliny te są uprawiane na niewielkim areale.

Efektem prac hodowlanych prowadzonych w Instytucie Roślin i Przetworów Zielarskich w Poznaniu jest uzyskanie i wprowadzenie do upraw 22 odmian roślin zielarskich. Odmiany te charakteryzują się zwiększoną zawartością substancji biologicznie czynnych, większą wydajnością plonów surowca, korzystną strukturą plonu, przystosowaniem do zbioru mechanicznego, podwyższoną odpornością na stresy abiotyczne. Odmiany te są również przydatne do uprawy w gospodarstwach ekologicznych.

Odmiana „Wala” – przeznaczona do uprawy polowej, daje wysoki plon ziela – 18 dt z ha. Dwukrotny zbiór surowca. Udział ziela otartego w plonie ogólnym wynosi 65%. Ziele zawiera 1,2% olejku eterycznego; w składzie olejku przeważają linalol i geraniol. Plon nasion wynosi 400 kg z ha (ryc. 1a).

Odmiana „Kasia” – przeznaczona do uprawy pojemnikowej na świeże ziele, przydatna również do uprawy polowej, daje dobry plon ziela – 15 dt z ha. Udział ziela otartego w plonie ogólnym wynosi 68%. Ziele zawiera 1,5% olejku eterycznego. Plon nasion wynosi 350 kg z ha (ryc. 1b).

Odmiana „Indianka” – plonuje na poziomie 17 dt suchego ziela z ha. Odmiana jest przydatna do zbioru mechanicznego. Ziele zawiera 0,3-0,4% skopolaminy i 0,07% atropiny. Plon nasion wynosi 100 kg z ha.

Odmiana „Saturn” – daje dobry plon ziela handlowego – ok. 23 dt z ha. Reprezentuje typ liściowo-kwiatowy, o znacznym udziale ziela otartego w surowcu – powyżej 60%. Charakteryzuje się cienkimi łodygami. Ziele zawiera powyżej 4% olejku. Daje dobry, coroczny plon nasion do 200 kg z ha (ryc. 2).