Umiejętność abstrakcyjnego myślenia dała Homo Sapiens Sapiens ogromną przewagę nad innymi gatunkami zwierząt m.in. w rozumieniu emocji, jednak oprócz niezaprzeczalnych korzyści, kryje w sobie również autodestrukcyjny potencjał – zniekształcone myślenie może prowadzić do błędnej interpretacji sygnałów wewnętrznych jako zagrażające. Lęk o różnej proweniencji towarzyszy ludziom od zamierzchłych czasów. Lęk może manifestować się pod różnymi postaciami – może być odczuwany jako stres, tendencja do zamartwiania się, pełne nieufności podejście do świata, przyszłości czy innych ludzi. Obawa przed negatywną oceną ze strony innych, tendencja do czarnowidztwa, dramatyczna próba kontroli zjawisk od nas niezależnych poprzez wytworzenie własnego systemu rytuałów, zachowań mających „zaczarować rzeczywistość” czy niemożność uwolnienia się od obsesji o przeróżnej tematyce (nierzadko z towarzyszącym poczuciem winy). Wreszcie istnieje też lęk nasilający się do takiego stopnia, że dla osoby doświadczającej go niesie on ze sobą widmo realnej groźby zagrożenia zdrowia czy życia – mowa tu o panice. Strach, lęk nie zawsze są złe – to potrzebne, naturalne reakcje organizmu na zagrożenie, emocje kluczowe dla przetrwania. Kiedy jednak pojawiają się nieadekwatnie do sytuacji, potrafią poważnie upośledzić funkcjonowanie oraz być przyczyną ogromnego cierpienia. Na przestrzeni lat specjaliści z dziedziny psychologii oraz medycyny próbowali znaleźć skuteczne metody radzenia sobie z lękiem. Poniższy artykuł ma na celu przybliżenie lekarzom medycyny rodzinnej oraz innym specjalistom systemu ochrony zdrowia, czym jest lęk, czym różni się od strachu, kryteriów diagnostycznych lęku panicznego oraz rozpowszechnienie zaburzeń lękowych. Omówiono metody leczenia: farmakoterapię i psychoterapię, jak również skuteczność psychoterapii poznawczo-behawioralnej w leczeniu tego zaburzenia. Przedstawiono także różnice pomiędzy poszczególnymi modelami poznawczymi oraz dane świadczące o większej skuteczności terapii CBT (ang. cognitive-behavioral therapy) w porównaniu z innymi nurtami terapeutycznymi.

Istnieje subtelna różnica pomiędzy strachem a lękiem – strach pojawia się w sytuacji bezpośredniego zagrożenia zdrowia lub życia, np. kiedy człowiek dostrzeże agresywnego psa, który warczy i szykuje się do ataku, pojawia się strach; w organizmie dochodzi m.in. do wyrzutu adrenaliny, który powoduje przyspieszenie akcji serca; rozszerzają się naczynia krwionośne, zwiększa się napięcie mięśniowe i potliwość, oddech staje się przyspieszony. W przypadku ekstremalnego strachu może dojść nawet do wypróżnienia. Te reakcje służą przygotowaniu się do walki bądź ucieczki. W momencie, kiedy bodziec, który wywołał reakcję strachu, zniknie, wzbudzenie dość szybko wygasa, zaś organizm wraca do stanu równowagi. Jeżeli zagrażający bodziec nie znika, strach nie ustępuje i może się nasilać.

Objawy fizjologiczne strachu oraz lęku są tożsame, opierają się bowiem na tym samym mechanizmie – organizm wchodzi w stan gotowości w reakcji na postrzegane niebezpieczeństwo. Różnicę pomiędzy tymi dwoma emocjami determinuje bodziec wyzwalający – o ile w strachu jest to konkretne zagrożenie, tak w lęku jest ono bardziej niejasne, niesprecyzowane, niekiedy odsunięte w czasie, np. obawa przed zachorowaniem, niepokój związany z wystąpieniem publicznym czy stres przed nieprzyjemną rozmową w pracy.

W klasyfikacji DSM-5 (DSM-5, 2013) (1) zaburzenie paniczne (300.01) opisano w rozdziale „Zaburzenia lękowe”. Kryteria diagnostyczne DSM-5 są następujące:

A. Nawracające i nieoczekiwane napady paniki. Napadem paniki jest nagły przypływ intensywnego lęku lub dyskomfortu, który osiąga kulminację w ciągu minut i podczas którego występują cztery (lub więcej) spośród wymienionych objawów:

1. Uczucie silnego, nierównego lub przyspieszonego bicia serca.

2. Pocenie się.

3. Drżenie lub trzęsienie się.

4. Uczucie spłycenia oddechu lub duszności.

5. Wrażenie dławienia się.

6. Ból lub dyskomfort w klatce piersiowej.

7. Nudności lub ból brzucha.

8. Zawroty głowy, niepewność, poczucie zbliżającego się omdlenia, zasłabnięcia.

9. Dreszcze lub uczucie gorąca.

10. Parestezje (poczucie odrętwienia lub mrowienia).

11. Derealizacja (poczucie odrealnienia) lub depersonalizacja (poczucie bycia „obok” samego siebie).

12. Obawa przed utratą kontroli, „szaleństwem”.

13. Poczucie nadchodzącej śmierci.

Uwaga: Wystąpić mogą także objawy swoiste kulturowo (np. dzwonienie w uszach, sztywność karku, ból głowy, niekontrolowana potrzeba krzyku lub płaczu). Żaden z tych objawów nie powinien być traktowany jako jeden z czterech wymaganych do ustalenia rozpoznania.

B. Co najmniej jeden z ataków paniki wiązał się z jednomiesięcznym (lub dłuższym) okresem występowania jednego z poniższych:

1. Stale utrzymujące się obawy lub niepokój o wystąpienie kolejnych napadów paniki lub ich konsekwencji (np. utraty kontroli, wystąpienia zawału serca, „postradania zmysłów”).

2. Znaczna zmiana w zachowaniu, związana z napadami (np. zachowań ukierunkowanych na uniknięcie napadów paniki, takich jak unikanie aktywności fizycznej lub nieznanych sytuacji).

C. Zakłócenie nie jest spowodowane fizjologicznym działaniem substancji (np. substancji nadużywanej, przyjmowanego leku) albo stanem ogólnomedycznym (np. tyreotoksykozą, schorzeniem układu krążenia).

D. Zakłócenia nie można lepiej wyjaśnić występowaniem innego zaburzenia psychicznego (np. napady paniki nie występują jako reakcja na sytuacje społeczne, jak w Społecznym zaburzeniu lękowym; jako reakcja na opisane obiekty lub sytuacje, budzące lęk, jak w Fobii swoistej; jako reakcja na obsesje, jak w Zaburzeniu obsesyjno-kompulsyjnym; jako reakcja na wspomnienie traumatycznych przeżyć, jak w Zaburzeniu stresowym pourazowym; jako reakcja na oddzielenie od osób darzonych przywiązaniem, jak w Separacyjnym zaburzeniu lękowym).

Według nowej klasyfikacji ICD-11 (2) (tłumaczenie na język polski własne): zaburzenie lęku panicznego charakteryzuje się powtarzającymi się, niespodziewanymi atakami paniki, które nie ograniczają się do konkretnych bodźców lub sytuacji. Ataki paniki są wyodrębnionymi epizodami intensywnego strachu lub lęku, którym towarzyszy nagłe i równoczesne pojawienie się kilku charakterystycznych objawów (np. kołatanie serca lub zwiększone tętno, pocenie się, drżenie, duszność, ból w klatce piersiowej, zawroty głowy lub oszołomienie, dreszcze, uderzenia gorąca, strach przed nieuchronną śmiercią). Ponadto, zaburzenie lęku panicznego charakteryzuje utrzymująca się obawa przed nawrotem lub nasileniem ataków paniki lub zachowaniami mającymi na celu uniknięcie ich nawrotu, co prowadzi do znacznego upośledzenia w sferze osobistej, rodzinnej, społecznej, edukacyjnej, zawodowej lub w innych ważnych obszarach funkcjonowania. Objawy te nie są przejawem innego stanu chorobowego i nie wynikają z działania substancji lub leków na ośrodkowy układ nerwowy.

Zgodnie z informacjami zawartymi w kryteriach diagnostycznych DSM-5 „Napady paniki mogą wystąpić w przebiegu dowolnego zaburzenia lękowego lub innego zaburzenia psychicznego (np. zaburzeń depresyjnych, Zaburzenia stresowego pourazowego, Zaburzenia używania substancji) oraz innych stanów ogólnomedycznych (np. związanych z układem krążenia, oddechowym, przedsionkowym [narządem równowagi], pokarmowym)“.

Zgodnie z badaniami przeprowadzonymi na gruncie amerykańskim, wskaźnik zachorowalności na zaburzenia lękowe wynosi 2-3%. Statystyki wykazują, że problem w większym stopniu dotyczy populacji kobiet (~2,1%) niż mężczyzn (~1,0%) (3). Napady paniki często po raz pierwszy pojawiają się w okresie adolescencji (4), przy czym największe rozpowszechnienie stwierdza się wśród osób w średnim wieku (bardzo rzadko po 65. r.ż.).

Warto zwrócić uwagę na fakt, że w wielu krajach korzystanie z pomocy psychologicznej bądź psychiatrycznej w dalszym ciągu jest źródłem wstydu, bowiem osoby będące w kryzysie zdrowia psychicznego spotykają się w dyskursie publicznym z niesłuszną stygmatyzacją. Niejednokrotnie osoby mierzące się z trudnościami natury psychicznej i potrzebujące wsparcia nie zgłaszają się po nie, zatem wskaźniki rozpowszechnienia zaburzeń, m.in. lękowych, mogą być istotnie zaniżone.

Znacząca większość, bo aż 83%, pacjentów z różnymi zaburzeniami lękowymi podawała, że doznali oni w życiu przynajmniej jednego ataku paniki (5). Znamienne dla tej grupy jest to, że obawa przed przyszłymi atakami paniki czy ich skutkami jest powodem siedmiokrotnie częstszego korzystania z usług służby zdrowia (6).

Poziom lękowego wzbudzenia fizjologicznego w trakcie ataku paniki jest tak wysoki, że osoby doświadczające tego przykrego stanu postrzegają go jako zagrażający ich zdrowiu bądź życiu, co zmusza je do szukania pomocy medycznej. Są to pacjenci wielokrotnie zgłaszający się na SOR czy do poradni specjalistycznych. Szukając wytłumaczenia swojego stanu, przechodzą często poszerzoną diagnostykę, która wyklucza podłoże somatyczne ich dolegliwości. Częste wizyty u lekarzy przekładają się na wydłużone kolejki, a co za tym idzie również zwiększone w skali całego kraju koszty leczenia. W efekcie pacjenci z realnym zagrożeniem zdrowia lub życia mają utrudniony dostęp do opieki specjalistycznej.

Często osoby cierpiące na napady lęku panicznego dopiero po długotrwałym, bezowocnym szukaniu przyczyn swoich dolegliwości, po wydłużonej ścieżce diagnostycznej zostają skierowane na konsultację psychiatryczną lub na psychoterapię.

W farmakologicznym leczeniu lęku panicznego najczęściej stosowanymi lekami są leki z grupy SSRI (selektywne inhibitory zwrotnego wychwytu serotoniny), trójpierścieniowe leki przeciwdepresyjne oraz środki przeciwlękowe (7). Leki przeciwdepresyjne nowej generacji o dominującym działaniu serotoninergicznym należą obecnie do leków pierwszego wyboru w leczeniu tego schorzenia, natomiast leki z grupy benzodiazepin mają zastosowanie w leczeniu zaburzeń lękowych w konkretnych sytuacjach klinicznych, takich jak stany ostre, uniemożliwiające funkcjonowanie.