W ostatnich dwóch dekadach w różnych obszarach nastąpił intensywny rozwój leczniczego produktu roślinnego, a wraz z nim zmieniło się postrzeganie fitoterapii – terapii substancjami pochodzenia roślinnego. 11 grudnia 2021 roku w Gdyni odbyła się konferencja pt. „Fitoterapia XXI wieku”, pierwsze tego typu tematyczne wydarzenie o zasięgu ogólnopolskim. Konferencja miała charakter hybrydowy: stacjonarny, z ograniczoną liczbą uczestników ze względu na obostrzenia pandemiczne, oraz on-line, co dawało możliwość śledzenia obrad i dyskusji poprzez transmisję internetową.

Celem spotkania było propagowanie rozwiązań terapeutycznych z wykorzystaniem produktów leczniczych roślinnych oraz innych produktów zawierających substancje roślinne. Większość leków roślinnych ma dłuższą tradycję stosowania we współczesnym lecznictwie niż leki syntetyczne. Rozwój niektórych dyscyplin naukowych – biologii molekularnej, biochemii – dostarczył wielu nowych narzędzi umożliwiających wyjaśnienie mechanizmów leczniczego działania produktów pochodzenia roślinnego. Wraz z nim pojawiły się nowe surowce roślinne i produkty je zawierające – np. liść bluszczu, korzeń pelargonii afrykańskiej i inne. Organizatorzy konferencji pragną rozpowszechniać wiedzę o możliwościach i sposobach ich wykorzystania, tak aby przede wszystkim służyła lekarzom i farmaceutom w ich codziennej praktyce zawodowej, której podstawowym celem jest efektywna terapia, w tym ujęciu głównie fitoterapia i doradztwo pacjentowi w obszarze produktu pochodzenia roślinnego. Warto podkreślić, że dyscypliną naukową dostarczającą dowodów na stosowanie produktów ziołowych w terapii jest farmakognozja, wykładana na wydziałach farmaceutycznych jako przedmiot wprowadzający przyszłych farmaceutów w zagadnienia związane z lekiem roślinnym. Farmaceuta powinien być bardzo dobrze przygotowanym specjalistą nie tylko w obszarze leku syntetycznego, ale przede wszystkim leku roślinnego. Organizatorem konferencji było Stowarzyszenie Przyjaciół Ogrodu Roślin Leczniczych Gdańskiego Uniwersytetu Medycznego we współpracy z Polskim Towarzystwem Farmaceutycznym oddział Gdańsk oraz Gdańską Okręgową Izbą Aptekarską. Honorowego Patronatu konferencji udzielili Prezydent Miasta Gdyni Pan Wojciech Szczurek, Dziekan Wydziału Farmaceutycznego GUMed prof. dr hab. Wojciech Kamysz oraz Naczelna Izba Aptekarska. Patronem konferencji była Sekcja Fitoterapii Polskiego Towarzystwa Lekarskiego, natomiast patronem medialnym – czasopismo NIA „Aptekarz Polski”. Sponsorem strategicznym był „Herbapol” Wrocław.

Do udziału w konferencji organizatorzy zaprosili lekarzy i farmaceutów-praktyków oraz wykładowców akademickich, specjalistów, dla których lek roślinny jest codziennym narzędziem w pracy, przedmiotem wnikliwych poszukiwań i analiz danych literaturowych, eksperymentów naukowych, w rezultacie poszerzających ogólną wiedzę o fitoterapii.

Konferencję otworzył uroczyście Dziekan WF GUMed prof. dr hab. Wojciech Kamysz. Następnie do uczestników zwrócili się prof. dr hab. Piotr Kowalski, Prezes Polskiego Towarzystwa Farmaceutycznego oddział Gdańsk, współorganizatora konferencji, oraz kierownik działu relacji medycznych mgr Przemysław Benroth, przedstawiciel Sponsora Strategicznego konferencji „Herbapolu” Wrocław.

Konferencja obejmowała cztery różne tematycznie sesje, z poszczególnymi wystąpieniami krótko przedstawionymi poniżej. Kierownik Naukowy Konferencji, prof. dr hab. n. farm. Mirosława Krauze-Baranowska, wraz z dr. hab. n. farm. Michałem Tomczykiem z Uniwersytetu Medycznego w Białymstoku, reprezentanci Komitetu Naukowego Konferencji, powitali uczestników konferencji. Zaznaczyli, że jej celem jest zintegrowanie środowiska lekarzy i farmaceutów w obszarze leku roślinnego, co w efekcie ma służyć dobru pacjenta.

Referat inauguracyjny zatytułowany „Fitoterapia – historia, współczesność i nowe wyzwania” wygłosiła dr hab. n. farm. Izabela Fecka, prof. Uniwersytetu Medycznego we Wrocławiu, podkreślając, że fitoterapia to nie ziołolecznictwo czy herbalizm, które wykorzystują w dużej mierze surowce roślinne mające długą historię zastosowania w medycynie ludowej, a historia stosowania ziół w celach leczniczych jest tak długa, jak historia ludzkości. Dostarczaniem wiedzy o ziołach – leczniczych surowcach roślinnych, zajmuje się farmakognozja i jako przedmiot jest ona wykładana na wydziałach farmaceutycznych uczelni medycznych. W większości krajów zioła i preparaty roślinne są dostępne bez recepty, z wyjątkiem Korei Południowej i Japonii, gdzie są włączone do oficjalnego systemu lecznictwa i objęte refundacją. Produkt leczniczy roślinny gwarantuje bezpieczeństwo stosowania, powtarzalną skuteczność terapeutyczną oraz jakość, dlatego należy go odróżniać od roślinnego suplementu diety, praktycznie pozbawionego kontroli jakości. Ważne zarówno dla środowiska medycznego, jak i pacjentów jest upowszechnianie fitoterapii jako praktyki medycznej opartej na dowodach naukowych.

Kolejne wystąpienie było poświęcone tematowi „Pozycja leczniczego produktu roślinnego w Polsce na tle krajów UE”, którego autorami byli dr Jerzy Jambor (Polski Komitet Zielarski) i dr hab. n. farm. Tomasz Baj (Katedra Farmakognozji z ORL – Uniwersytet Medyczny w Lublinie). Temat zaprezentował on-line dr hab. Tomasz Baj.

Rynek produktów roślinnych o statusie tradycyjnych i o ugruntowanym zastosowaniu leczniczym w Europie osiąga kwotę 5 mld euro, podczas gdy w Polsce to ok. 1 mld (preparaty OTC i suplementy diety). Sprzedaż produktu Sylimarol to ok. 40 mln rocznie i zajmuje on pierwszą pozycję, jakkolwiek od 2019 roku obserwuje się tendencję spadkową; kolejne miejsca zajmują Amol (ok. 35 mln zł), Sinupret (32 mln zł), Prostamol (30 mln zł), Ginkofar (15 mln zł). Unikalnymi na polskim rynku są m.in. przetwory ze świeżych surowców roślinnych i preparaty „klasztorne”. Na liście najlepiej sprzedających się preparatów w Polsce są Raphacholin, Bioaron, Intractum Visci i Tabletki uspokajające (Labofarm). Mocną pozycję ma Biostymina (aloes) o właściwościach immunostymulujących, krople nasercowe, zawierające nalewkę z ziela konwalii i kwiatostanów głogu, preparaty uspokajające (Valerin max, Valused, Neospasmina, Nervosol, Persen forte, a z klasztornych Neurobonisol, Cardiobonisan). Odnotowywana jest tendencja zmiany statusu niektórych preparatów z produktu leczniczego roślinnego na roślinny suplement diety. W 2012 roku z inicjatywy PKZ ustalono listę surowców roślinnych, które mogą znaleźć się w składzie suplementów diety. Polska jest też w czołówce dostawców suszu roślinnego i prowadzonych upraw roślin zielarskich (25-30 tys. ha). Słabą stroną krajowego rynku zielarskiego jest brak stałej współpracy przemysłu z ośrodkami naukowymi.

Ta część konferencji była zróżnicowana tematycznie i obejmowała treści związane ze skutecznością produktów ziołowych stosowanych w terapii chorób układu oddechowego, moczowego oraz zespołu metabolicznego. Wystąpienia w głównej mierze prezentowały zebrane dane literaturowe i opierały się na dowodach z badań klinicznych, farmakologicznych i farmakognostycznych oraz indywidualnych doświadczeń lekarskich.

Sesję rozpoczął wykład prof. dr hab. n. farm. Mirosławy Krauze-Baranowskiej (Katedra i Zakład Farmakognozji z ORL, Gdański Uniwersytet Medyczny) „Korzeń pelargonii afrykańskiej w chorobach dróg oddechowych o podłożu wirusowym”. Korzeń pelargonii lekarskiej jest przykładem leczniczego surowca roślinnego, który przeszedł długą drogę od stosowania w medycynie ludowej Afryki poprzez badania fitochemiczne, badania aktywności biologicznej in vitro i in vivo do badań klinicznych i otrzymanie w rezultacie standaryzowanego wyciągu EPs7630 jako składnika produktów leczniczych roślinnych o statusie produktu tradycyjnego i/lub o ugruntowanym zastosowaniu. Korzeń pelargonii afrykańskiej zbierany jest z upraw roślin 2-3-letnich gatunków Pelargonium sidoides i P. reniforme. Badania prowadzone głównie w Niemczech (od 1973 r.) doprowadziły do zarejestrowania w 2005 roku preparatu Umckaloabo (w języku plemienia Zulu – ostry kaszel). Związkami aktywnymi są kumaryny (umkalina) ok. 0,05%, flawonoidy, proantocyjanidyny (hamowanie adhezji wirusów i bakterii do komórek gospodarza), kwasy fenolowe. Wyciąg z korzenia pelargonii działa immunomodulująco, przeciwdrobnoustrojowo (bakterie, wirusy), sekretolitycznie, przeciwzapalnie i antyoksydacyjnie, usprawnia funkcję nabłonka migawkowego (ciliomotoricum). Badania kliniczne przeprowadzone na ok. 9 tys. pacjentów (ok. 4 tys. dzieci) potwierdziły, że wyciąg EPs7630 ogranicza nasilenie infekcji, skraca czas trwania objawów oraz hamuje ataki astmy generowane infekcją wirusową. Produkt leczniczy roślinny Pelafen zawierający standaryzowany wyciąg z korzenia Pelargonium sidoides i P. reniforme powinien być częściej zalecany pacjentom z wirusowymi infekcjami GDO. Nie należy zapominać o możliwości działań ubocznych, gdyż kumarynom przypisuje się działanie hepatotoksyczne, jednak nie obserwowano takich efektów w przeprowadzonych dla ekstraktu EPs7630 badaniach klinicznych. Jako wyciąg o działaniu przeciwwirusowym może też być pomocny w łagodzeniu objawów towarzyszących COVID-19. Na krajowym rynku produktów ziołowych jest również obecny jako składnik kilku suplementów diety o złożonym składzie, do stosowania w okresach nasilonych infekcji GDO.