Withania somnifera – witania ospała z rodziny Solanaceae, ashwagandha, żeń-szeń indyjski, zimowa wiśnia, ajaganda – jest stosowana od ponad 2500 lat w medycynie ajurwedyjskiej. W Indiach występuje na stanowiskach naturalnych i jest tam również uprawiana. W lecznictwie wykorzystywano różne części rośliny, ale najczęściej suszone korzenie. Ekstrakty z korzeni zawierają laktony sterydowe (witaferyna A, witanolidy) i około 0,2% alkaloidów, a tym samym wykazują podobieństwo do aktywnych składników korzenia żeń-szenia. Tradycyjny indyjski system medycyny klasyfikuje W. somnifera do grupy rasayana, czyli roślin promujących zdrowie i długowieczność poprzez opóźnianie procesu starzenia, wzmocnienie obrony immunologicznej, rewitalizację organizmu w stanach osłabienia, zwiększenie zdolności organizmu do przeciwdziałania niekorzystnym wpływom środowiska; wykazuje także poprawę samopoczucia i wywiera korzystny wpływ w różnych chorobach neurologicznych, jak choroba Parkinsona, choroba Huntingtona, dyskinezy ustno-twarzowe, zaburzenia pamięci i stres. W. somnifera jest silnym przeciwutleniaczem, ma właściwości wymiatania wolnych rodników w różnych stanach chorobowych.

W Polsce wzrasta zainteresowanie ekstraktem z korzeni ashwagandhy, a suplementy diety je zawierające są często przedmiotem reklam, głównie jako środka uspokajającego i przeciwstresowego.

Warto więc przyjrzeć się danym piśmiennictwa na temat skuteczności i bezpieczeństwa stosowania Withania somnifera w lecznictwie, głównie jako środka w zaburzeniach neuropsychiatrycznych.

Neurofarmakologiczne działanie korzeni i liści Withania somnifera (WS) badano w modelach przedklinicznych i klinicznych, a ostatnie przeglądy przedstawiły dowody na skuteczność WS w zaburzeniach neurodegeneracyjnych, w tym w chorobie Alzheimera, Huntingtona i Parkinsona. Jednak jednym z najczęstszych zastosowań produktów z ashwagandhą jest łagodzenie stresu, który może powodować zmiany funkcjonalne i strukturalne w mózgu i być przyczyną rozwoju zaburzeń neuropsychiatrycznych, w tym lęku, depresji i bezsenności. Do mechanizmów przyczyniających się do powstawania zaburzeń stresu należy zaliczyć nadczynność osi podwzgórze-przysadka-nadnercza (ang. hypothalamic-pituitary-adrenal axis – HPA) oraz rozregulowanie układu odpornościowego. Biorąc pod uwagę związek między stresem a zaburzeniami neuropsychiatrycznymi, prawdopodobnie działanie antystresowe WS odgrywa kluczową rolę w jego potencjalnych korzyściach zdrowotnych w przypadku depresji, lęku i bezsenności.

Liczne badania nad WS dotyczyły jego wpływu na stres i najczęstsze zaburzenia neuropsychiatryczne związane ze stresem: lęk, depresja i bezsenność.

Sześć badań (liczba uczestników od 52 do 130) oceniało zastosowanie WS jako czynnika przeciwstresowego u dorosłych (18-75 lat), w tym osób zdrowych, zestresowanych, z nadwagą lub otyłością, doświadczających przewlekłego stresu w pracy, z diagnozą lęku oraz z rozpoznaniem schizofrenii lub zaburzeń schizoafektywnych.

W każdym badaniu WS podawano w formie kapsułek dostępnych w handlu. W trzech badaniach oceniano działanie KSM-66 Ashwagandha^® (wodny ekstrakt z korzenia WS), Sensoril^® (wodny ekstrakt z liści i korzenia WS, standaryzowany na ≥ 10% glikozydów witanolidowych) i jego wersję Essentra^®, stworzoną na rynek żywności i napojów oraz Shoden^® (wodnoalkoholowy (70:30) ekstrakt z korzeni i liści WS, standaryzowany na 35% glikozydów witanolidowych). Dzienna dawka ekstraktu WS wahała się od 240 do 1000 mg, a w dwóch badaniach w grupie interwencyjnej stosowano więcej niż jedną dawkę. Okres leczenia był zmienny: trzy badania trwały 8,5 tygodnia, dwa 8 tygodni i jedno 12 tygodni.

Stres oceniano za pomocą poziomu kortyzolu w surowicy (5 z 6 badań) i trzech kwestionariuszy: Skali Depresji Lęku i Stresu (Depression Anxiety and Stress Scale – DASS) w 2 badaniach, Skali Postrzeganego Stresu (Perceived Stress Scale – PSS) w 4 badaniach oraz Kwestionariusza Ogólnego Zdrowia-28 (General Health Questionnaire-28 – GHQ-28) w 1 badaniu. DASS to kwestionariusz opisowy, mierzący objawy depresji, lęku i stresu, dostępny w wersjach 42 i 21 pozycji. GHQ-28 to dwupunktowy kwestionariusz z czterema podzbiorami odpowiadającymi różnym kategoriom stresu (somatyczny, lęk i bezsenność, dysfunkcja społeczna i ciężka depresja).

Suplementacja WS poprawiła markery stresu i objawy w większości badań na ludziach, o czym świadczą statystycznie istotne spadki wyników PSS, DASS i GHQ-28, a także obniżony poziom kortyzolu w surowicy w porównaniu z placebo.