Świąd odbytu nie jest co prawda dolegliwością tak alarmującą jak krwawienie z odbytu, niemniej jest chorobą niezwykle uciążliwą, przewlekłą i trudną do leczenia. Pacjenci z tym schorzeniem są leczeni przez lekarzy ogólnych, chirurgów i dermatologów, często jednak leczenie jest bezskuteczne. Chorzy cierpiący na świąd odbytu mają kłopoty z koncentracją w pracy, są nerwowi i niespokojni. Opisywana dolegliwość ma również duży wpływ na ich osobiste życie emocjonalne i seksualne.

Świąd odbytu jest dolegliwością, z którą pacjent często zgłasza się do lekarza. Według danych w piśmiennictwie świąd odbytu dotyczy od 1 do 5% populacji (1), w tym świąd idiopatyczny występuje w ok. 75%. Wydaje się, że tak wysoki procent występowania świądu idiopatycznego wynika z tego, że niejednokrotnie istniejąca faktycznie przyczyna świądu nie jest zdiagnozowana. Dolegliwość ta często jest traktowana jako schorzenie niegroźne i banalne, a stosowane leczenie w dużej części przypadków jest leczeniem objawowym, a nie przyczynowym.

Świąd pierwotny jest reakcją na bodziec wyzwalający zapalenie skóry wokół odbytu. Niezależnie od etiologii objawem wspólnym jest rumień wysiękowy (wyprysk, egzema). Sekwencję zmian pokazuje schemat 1 (str. 124).

Zalegający w fałdach odbytu kał ulega rozpadowi, w wyniku czego powstają substancje drażniące skórę. Nadmierna wilgoć w okolicy odbytu spowodowana budową anatomiczną pacjenta lub wysiękiem sprzyja maceracji i ścieńczeniu warstwy ochronnej naskórka, uwrażliwiając zakończenia nerwowe na bodźce, które w innych warunkach są podprogowe. Pacjent odczuwający świąd zaczyna się drapać i doprowadza do mechanicznego uszkodzenia naskórka. Głębsze warstwy skóry reagują stanem zapalnym (rumień, obrzęk, wysięk), a wyzwalane mediatory, jak np. histamina nasilają świąd. Próby łagodzenia świądu środkami miejscowymi w postaci maści ze sterydami doprowadzają do zniszczenia warstwy ochronnej, tłuszczowo-kwaśnej naskórka i nadwrażliwości na alkalia zawarte m.in. w kosmetykach, proszkach do prania, papierze toaletowym, itp. Na tle uszkodzeń naskórka powstaje tzw. wyprysk toksyczny, który łatwo ulega nadkażeniu grzybami, szczególnie po zastosowaniu miejscowo sterydów, lub bakteriami saprofitycznymi. Produkty bakteryjne działają także jako tzw. superantygeny, których niewielka ilość wywołuje masywną reakcję zapachową. Z tego powodu istnieją znaczne ograniczenia do stosowania miejscowo antybiotyków w zapaleniu skóry wokół odbytu. Zapalenie skóry wokół odbytu może też być wynikiem nadwrażliwości na środki miejscowe, leki doustne lub pokarmy.

Czynniki te działają jako alergeny, wywołując reakcję nadwrażliwości typu komórkowego przy kolejnej ekspozycji. Charakterystyczna jest tzw. utrwalona polekowa wysypka kontaktowa pojawiająca się dokładnie w tym samym miejscu, przy każdorazowej dawce alergenu (lek), Najczęściej wymienianymi alergenami są składniki tzw. maści hemoroidalnych, np. lanolina, kamfora, balsam peruwiański. Inne alergeny to terpentyna i rtęć. Komercyjne zestawy najpopularniejszych alergenów służą wyodrębnieniu odpowiedniego alergenu metodą skórnych testów płatkowych.

Jak widać z powyższego schematu, świąd alergiczny i świąd idiopatyczny rozpatrywany jest oddzielnie. Za świąd idiopatyczny uważa się świąd, w którym nie można znaleźć organicznej przyczyny choroby. Pomimo tego podziału, większość autorów uważa, że główną przyczyną świądu idiopatycznego jest niezdiagnozowany czynnik alergiczny. Dasan i wsp. (2) przebadali 32 pacjentów ze świądem odbytu, z których 18 miało dodatnie skórne testy alergiczne. Najczęstszymi alergenami okazały się czynniki zapachowe i antybiotyki. Wielu autorów uważa, że przyczyną świądu pierwotnego jest nieprawidłowa dieta (kawa, herbata, alkohol, ostre przyprawy, czekolada), złe nawyki higieniczne oraz nierozpoznany odczyn alergiczny (3). Są autorzy, którzy jedną z przyczyn świądu idiopatycznego upatrują w patologicznym obniżeniu napięcia mięśnia zwieracza wewnętrznego i związanego z tym wycieku stolca (4). Omawiając przyczyny świądu idiopatycznego trudno też nie wspomnieć o aspekcie psychologicznym tej choroby. Często bowiem świąd idiopatyczny dotyczy pacjentów nerwowych, depresyjnych (5). W większości przypadków zaburzenia osobowości lub sytuacje konfliktowe raczej jednak tylko nasilają świąd, niż są jego bezpośrednią przyczyną. Nie stwierdzono też prostej zależności między konkretną cechą psychiczną, a występowaniem świądu odbytu. Częściej jednak u chorych ze świądem powtarzają się zaburzenia o typie maniakalno-depresyjnym (6), stany lękowe i hypochondria. Świąd może być wywołany lub nasilać się pod wpływem sytuacji konfliktowych w pracy lub w życiu osobistym (np. homoseksualizm) (7). Wyjątkowo świąd odbytu jest przykładem konwersji i przeniesienia negatywnych emocji (złość, wściekłość, agresja) (8) w okolicę anogenitalną. Rozpoznanie świądu psychogennego można postawić dopiero po wykluczeniu innych przyczyn. Chorzy zbyt szybko zakwalifikowani do leczenia psychiatrycznego lub niekonwencjonalnego (akupunktura, hipnoza) czują się zignorowani i urażeni. Nie należy więc lekceważyć psychologicznego aspektu świądu. Z praktycznych obserwacji autorek wynika, że pacjenci ze świądem pierwotnym odbytu są to chorzy znerwicowani, z kompleksami i niepewni siebie. Często też trudno ustalić, co w tym łańcuchu przyczynowo-skutkowym jest przyczyną, a co efektem końcowym zaburzeń chorobowych.

Wydaje się, że świąd idiopatyczny często jest rozpoznawany zbyt pochopnie, kiedy przyczyna świądu nie jest dokładnie szukana.

Żeby rozpoznać świąd pierwotny należy wykluczyć choroby organiczne oraz zanalizować wszystkie czynniki, z którymi styka się pacjent, mogące być potencjalnymi alergenami.

Badanie pacjenta zgłaszającego się ze świądem odbytu opiera się na wywiadzie, ogólnym badaniu przedmiotowym i szczegółowym badaniu proktologicznym.

Pacjenta należy dokładnie wypytać o okoliczności, w jakich świąd występuje (czy w dzień, czy w nocy, w pracy, w domu, itd.) oraz o częstość występowania dolegliwości. Ważnym pytaniem jest to, czy pacjent pamięta okoliczności, w których po raz pierwszy wystąpiły dolegliwości (infekcja, antybiotykoterapia, zmiana proszku do prania).

Wywiad dotyczy też przebytych i aktualnych chorób i leków, szczególnie tych, które mogą mieć wpływ na omawianą dolegliwość (np. cukrzyca). Pytamy o tryb życia, zwyczaje dietetyczne i używki (alkohol, papierosy).

Badanie przedmiotowe przeprowadza się według ogólnych zasad przedmiotowego badania internistycznego, szczególnie dokładnie oglądając skórę całego ciała.

Badanie proktologiczne składa się z oglądania skóry wokół odbytu, badania palcem przez odbyt i anoskopii. Oglądanie skóry krocza pozwala ocenić stopień nasilenia zmian chorobowych. Skóra może być zaczerwieniona, mogą być widoczne pęknięcia i ślady po zadrapaniach. Mogą też być widoczne zmiany patologiczne mogące stanowić przyczynę świądu (np. kłykciny) oraz blizny po przebytych operacjach.

Badaniem palcem przez odbyt można wyczuć patologicznie przerośniętą brodawkę zapalną, guz nowotworowy czy polip. Ból przy badaniu wskazuje na aktywny stan zapalny toczący się w odbycie i z reguły świadczy o obecności szczeliny lub ropnia.

Anoskopia służy do oceny śluzówki odbytu oraz pozwala obejrzeć wymienione wyżej zmiany chorobowe.