Postępująca mechanizacja, szybki rozwój środków komunikacyjnych i dynamicznie rozwijający się przemysł są głównymi przyczynami stale rosnącej liczby urazów, których wynikiem jest często nieodwracalne upośledzenie sprawności fizycznej, a nierzadko również psychicznej, osoby poszkodowanej. Każdy uraz prowadzi do zmiażdżenia lub przerwania ciągłości żywej tkanki, co często wymaga unieruchomienia. Unieruchomienie natomiast nieodłącznie prowadzi do ograniczenia sprawności uszkodzonego odcinka ciała lub ogólnej kondycji fizycznej osoby dotkniętej urazem (3). Dlatego też leczenie pacjenta urazowego powinno być zawsze kompleksowe – leczenie zachowawcze lub operacyjne oraz leczenie usprawniające muszą stanowić nierozerwalną całość.

Celem leczenia usprawniającego jest utrzymanie lub przywrócenie prawidłowej siły mięśni, ruchomości stawów i kondycji ogólnej, zmierzające do jak najszybszego przywrócenia możliwie największej sprawności fizycznej, ale także psychicznej i zawodowej (1).

Każde dłuższe unieruchomienie kończyny w opatrunku gipsowym doprowadza do zaników mięśniowych z nieczynności. Najczęściej obserwuje się je w mięśniu czworogłowym uda, mięśniach pośladkowych oraz naramiennych.

Leczenie usprawniające rozpoczynamy od pierwszego dnia unieruchomienia, zwłaszcza jeżeli jest ono połączone z leżeniem. Obejmuje ono:

– ćwiczenia oddechowe – szczególnie ważne u chorych leżących, leczonych operacyjnie, w celu zapobiegania powikłaniom ze strony układu oddechowego,

– ćwiczenia ułożeniowe – polegające na unoszeniu i opuszczaniu kończyny unieruchomionej w opatrunku gipsowym, stosowane w celu poprawy ukrwienia i zapobieganiu obrzękom,

– ćwiczenia czynne odcinków ciała nie objętych unieruchomieniem, w celu utrzymania jak najlepszej ogólnej sprawności fizycznej,

– ćwiczenia izometryczne,

– ćwiczenia usprawniające odcinek ciała dotknięty urazem, po zdjęciu unieruchomienia (3).

Ćwiczenia izometryczne polegające na wywołaniu skurczu mięśnia nie wywołując ruchu w stawie, odgrywają zasadniczą rolę zarówno we wstępnym etapie leczenia zachowawczego, jak i bezpośrednio po leczeniu operacyjnym. Stosujemy je 4-5 razy dziennie, po 15-20 minut ćwiczeń. Z zasady prowadzi się ćwiczenia izometryczne mięśni prostowników stawu: kolanowego, skokowego, biodrowego, łokciowego i nadgarstka. Wielokrotne powtarzanie maksymalnego napięcia mięśnia jest najlepszym bodźcem do zwiększenia jego siły, powodując jednocześnie lepsze ukrwienie złamanej kończyny. Zaletą ćwiczeń izometrycznych jest również to, że nawet przy maksymalnych napięciach mięśnia nie występują momenty gnące i skrętne zespolonej kości – stwarza to pełne bezpieczeństwo dla zespolenia kości, a cykliczne zmiany naprężeń w kościach mają korzystny wpływ na metabolizm tkanki kostnej i w rezultacie na zrost kostny (4).

Stosując ćwiczenia izometryczne, przy stosunkowo krótkim unieruchomieniu kończyny w opatrunku gipsowym, nie zaobserwowaliśmy u naszych pacjentów zaników ćwiczonych mięśni ani istotnego osłabienia siły mięśniowej.

Reasumując, leczenie usprawniające u pacjentów po urazach narządu ruchu składa się z dwóch elementów:

– ćwiczenia oddechowe,

– wczesna pionizacja i nauka chodzenia,

– ćwiczenia ogólnokondycyjne, których podstawą są ćwiczenia czynne; służą one do utrzymania prawidłowej ruchomości stawów, odgrywając dużą rolę, zwłaszcza, po leczeniu zachowawczym oraz w przypadku dobrze wykonanych, stabilnych zespoleń kości (m.in. AO, Zespol – zespolenia dociskowe, Polfix, niektóre zespolenia śródszpikowe) – i tutaj są stosowane we wczesnym okresie pooperacyjnym.

Z naszego doświadczenia wynika, że w treningu miejscowym znaczenie mają jedynie ćwiczenia izometryczne i czynne. Ćwiczenia oporowe stosujemy wyjątkowo rzadko w początkowym okresie leczenia. Przeważnie są one stosowane dopiero po uzyskaniu zrostu kostnego, lub po leczeniu operacyjnym, ale jedynie w przypadkach „mocnych” zespoleń dociskowych. Nie stosujemy ćwiczeń redresyjnych, gdyż stanowią one zagrożenie dla stabilności wykonanego zespolenia.

Leczenie usprawniające każdego pacjenta należy traktować indywidualnie, kierując się głównie obrazem klinicznym, uwzględniając jego wiek, możliwości lokomocji, ogólną kondycję, wywiad internistyczny i wiele innych parametrów.

W Oddziale Urazowo-Ortopedycznym Centrum Rehabilitacji cały proces usprawniania prowadzony jest pod nadzorem lekarza chirurga bezpośrednio leczącego pacjenta. Warunkuje to prawidłowy proces leczenia i pozwala na wyciągnięcie prawidłowych wniosków co do trafności wyboru metody leczniczej w danym przypadku. Tylko ścisły kontakt chirurga z leczonym przez niego pacjentem warunkuje uzyskanie dobrych wyników końcowych oraz zadowolenie pacjenta z przeprowadzonego leczenia.

Nieodłącznym elementem kompleksowego leczenia pacjentów po urazach jest fizykoterapia. Stanowi ona zwykle ostatni etap procesu leczenia lub jest stosowana jako leczenie wspomagające przed, w czasie, lub też po ruchowych ćwiczeniach leczniczych.

Podstawowym celem leczenia fizykalnego w kompleksowym leczeniu pacjenta urazowego jest:

– zniesienie bólu,

– eliminacja nieprawidłowych odruchów mięśniowych i naczyniowych,

– poprawa miejscowego ukrwienia tkanek,

– zmniejszenie odczynu zapalnego stawów i tkanek miękkich,

– przyspieszenie resorpcji płynu wysiękowego,

– udział w procesie gojenia rany, zarówno „świeżej” – urazowej, jak i pooperacyjnej powikłanej,

– zapobieganie powikłaniom,

– zwiększenie zakresu ruchu w stawach poprzez uzyskanie uprzednio wymienionych efektów.