© Borgis - Medycyna Rodzinna 1/2009, s. 2-10
*Konrad Wroński1, Roman Bocian2, Łukasz Dziki1, Adam Depta3, Jarosław Cywiński1, Adam Dziki1
Czy każda kobieta w ciąży powinna mieć swobodny dostęp do badań prenatalnych? Prawne aspekty wykonywania badań prenatalnych w Polsce
Should every pregnant woman have a free access to prenatal examinatons? Legal aspects of conducting prenatal examinations in Poland
1Klinika Chirurgii Ogólnej i Kolorektalnej Uniwersytetu Medycznego w Łodzi
Kierownik Kliniki: prof. dr hab. n. med. Adam Dziki
2Oddział Chirurgii Ogólnej i Naczyniowej, Wojewódzki Specjalistyczny Szpital im. dra M. Pirogowa w Łodzi
Ordynator Oddziału: dr n. med. Jerzy Okraszewski
3Zakład Finansowania Ochrony Zdrowia, Katedra Polityki Ochrony Zdrowia Uniwersytetu Medycznego w Łodzi
Kierownik Katedry: prof. dr hab. Romuald Holly
Kierownik Zakładu: prof. dr hab. Jadwiga Suchecka
Summary
Introduction:In the 21st century prenatal examinations are of fundamental importance in obstetrics. Both invasive and non-invasive examinations make it possible to diagnose most diseases in unborn babies, and in case of diagnosing genetic defects, to implement an effective treatment of a baby still in the fetal stage, or soon after birth. An early diagnosing of diseases in an unborn baby is crucial to further treatment and also to the pregnancy itself.
Objectives: The objective of this research was to become familiar with patients´ opinions about prenatal examinations in pregnant women.
Material and methods: A group of 700 patients staying in Pirogow Hospital in Lodz was requested to fill in a survey prepared by the authors, in which instruments were applied to examine patients´ opinions about prenatal examinations in pregnant women. The necessary calculations were done by means by followings packets: STATISTICA 7.1 and EXCEL 2008.
Results: The analysis of the results of this research reveals that 661 (94.4%) respondents claim that each pregnant woman should have a free access to prenatal examinations. Among 700 respondents 31 (4.4%) thought otherwise and 8 (1.1%) respondents had no opinion in this matter.
Conclusions: Prenatal examinations are more and more important in obstetrics. Future parents have a right to consciously make plans concerning their family, and also have a right to an abortion if it turns out that their baby might be born with a genetic defect. Respecting this right rests a duty on every doctor.
WSTĘP
Badania prenatalne służą do rozpoznawania wad i ciężkich chorób płodu we wczesnym okresie ciąży (1-7). Lata 50-te XX wieku to początki diagnostyki prenatalnej na świecie (8-15). W Polsce badania prenatalne zaczęto wykonywać w Zakładzie Genetyki w Instytucie Psychiatrii i Neurologii w Warszawie przy współpracy z Centrum Zdrowia Dziecka w Warszawie w 1975 roku, ale podobnie jak na świecie – dopiero w latach 80-tych XX wieku badania te stają się bardziej dostępne dla kobiet (16-23).
Według światowych badań epidemiologicznych, na całym świecie rodzi się około 2-3% dzieci z różnymi wadami, z czego 85% tych wad jest uwarunkowana genetycznie (24-30). Szacuje się, że w Polsce do Poradni Genetycznych trafia około 10-20% rodziców z grupy ryzyka genetycznego.
CEL PRACY
Celem pracy było poznanie opinii pacjentów na temat badań prenatalnych wykonywanych u kobiet w ciąży.
MATERIAŁ I METODY
Sondaż poświęcony poznaniu opinii pacjentów na temat modelu paternalistycznego w relacji lekarz-pacjent został przeprowadzony w sierpniu, wrześniu i październiku 2008 roku wśród pacjentów przebywających w Wojewódzkim Specjalistycznym Szpitalu im. dra Mikołaja Pirogowa w Łodzi.
W celu przeprowadzenia sondażu przygotowano ankietę. Wypełnienie ankiety było dobrowolne i anonimowe. Kwestionariusz ankiety zawierał 7 pytań zamkniętych. Przed rozdaniem każdej ankiety pytano chorego, czy wyraża zgodę na udział w badaniu. Po otrzymaniu pozytywnej odpowiedzi pacjentom wręczano ankietę do wypełnienia.
Badaną grupę stanowiło 700 pacjentów przebywających w oddziałach i poradniach Wojewódzkiego Specjalistycznego Szpitala im. dra Mikołaja Pirogowa w Łodzi, które wyraziły zgodę i poprawnie wypełniły ankietę.
Niezbędne obliczenia zostały przeprowadzone przy pomocy pakietów: STATISTICA 7.1 i EXCEL 2008.
WYNIKI
W badaniu uczestniczyło 700 osób, z czego 436 kobiet – co stanowiło 62,3% ogółu badanych i 264 mężczyzn – co stanowiło 37,3% ogółu badanych. Wiek osób, które były poddane badaniu najczęściej zawierał się w przedziale od 45 do 65 lat, co stanowiło 69,9% ogółu ankietowanych pacjentów. W grupie ankietowanych pacjentów osoby z wykształceniem średnim stanowiły 67,9% ogółu badanych. 609 (87%) pacjentów, którzy wzięli udział w ankiecie pochodziło z miasta zamieszkanego przez więcej niż 500.000 mieszkańców (tab. 1).
Tabela 1. Charakterystyka badanej grupy.
| | Liczba badanych | (%) |
| Wiek | do 25. roku życia | 3 | 0,4 |
| od 25. do 45. roku życia | 97 | 13,8 |
| od 45. do 65. roku życia | 489 | 69,9 |
| powyżej 65. roku życia | 111 | 15,9 |
| RAZEM: | 700 | 100,0 |
| Płeć | kobiety | 436 | 62,3 |
| mężczyźni | 264 | 37,7 |
| RAZEM: | 700 | 100,0 |
| Miejsce zamieszkania | w mieście powyżej 500 000 mieszkańców | 609 | 87,0 |
| w mieście od 25 000 do 500 000 mieszkańców | 65 | 9,3 |
| w miejscowości poniżej 25 000 mieszkańców | 18 | 2,6 |
| na wsi | 8 | 1,1 |
| RAZEM: | 700 | 100,0 |
| Wykształcenie | podstawowe | 14 | 2,0 |
| zawodowe | 91 | 13,0 |
| średnie | 475 | 67,9 |
| wyższe | 120 | 17,1 |
| RAZEM: | 700 | 100,0 |
Z badania ankietowego wynika, że dominowali pacjenci korzystający z gabinetu lekarskiego co pół roku (402 pacjentów – 57,4% ogółu ankietowanych) (tab. 2), natomiast w przypadku korzystania z usług szpitala dominowali pacjenci korzystający z jego usług rzadziej niż raz w roku (76% ogółu pacjentów) (tab. 3).
Tabela 2. Częstości korzystania z usług przychodni przyszpitalnej i/lub gabinetu lekarza rodzinnego przez osoby biorące udział w ankiecie.
| Częstość korzystania z usług przychodni przyszpitalnej i/lub gabinetu lekarza rodzinnego: | Liczba badanych | (%) |
| raz w miesiącu | 34 | 4,9 |
| raz na kwartał | 183 | 26,1 |
| co pół roku | 402 | 57,4 |
| rzadziej niż raz na rok | 81 | 11,6 |
| RAZEM: | 700 | 100,0 |
Tabela 3. Częstości korzystania z usług szpitala przez osoby biorące udział w ankiecie.
| Częstość korzystania z usług szpitala: | Liczba badanych | (%) |
| raz w miesiącu | 2 | 0,3 |
| raz na kwartał | 24 | 3,4 |
| co pół roku | 142 | 20,3 |
| rzadziej niż raz na rok | 532 | 76,0 |
| RAZEM: | 700 | 100,0 |
Z przeprowadzonego badania ankietowego wynika, że 661 (94,43%) respondentów uważa, że kobiety w ciąży powinny mieć swobodny dostęp do badań prenatalnych (ryc. 1). Wśród 700 ankietowanych, 31 (4,43%) miało inne zdanie na ten temat, a 8 (1,14%) pacjentów nie miało zdania.
Ryc. 1. Opinie respondentów na temat dostępu kobiet w ciąży do badań prenatalnych.
W badaniu ankietowym nie stwierdzono zależności istotnych statystycznie zarówno w grupie mężczyzn jak i kobiet a ich opinią na temat dostępu przez kobiety w ciąży do badań prenatalnych (p>0,05) (współczynnik kontyngencji C-Pearsona 0,05) (tab. 4).
Tabela 4. Opinie respondentów na temat dostępu kobiet w ciąży do badań prenatalnych a płeć ankietowanych.
Płeć ankietowanych | Czy uważa Pan(i), że każda kobieta w ciąży powinna mieć swobodny dostęp do badań prenatalnych? | Razem liczba badanych: |
| TAK | NIE | NIE MAM ZDANIA NA TEN TEMAT |
| Liczba badanych | (%) | Liczba badanych | (%) | Liczba badanych | (%) |
| Kobieta | 408 | 58,29 | 23 | 3,29 | 5 | 0,71 | 436 |
| Mężczyzna | 253 | 36,14 | 8 | 1,14 | 3 | 0,43 | 264 |
| Razem: | 661 | 94,43 | 31 | 4,43 | 8 | 1,14 | 700 |
W przeprowadzonym badaniu nie stwierdzono również zależności istotnej statystycznie pomiędzy wiekiem ankietowanych pacjentów a ich opinią na temat swobodnego dostępu do badań prenatalnych przez kobiety w ciąży (p>0,05) (współczynnik kontyngencji C-Pearsona 0,10) (tab. 5).
Tabela 5. Opinie respondentów na temat dostępu kobiet w ciąży do badań prenatalnych a wiek ankietowanych.
| Wiek ankietowanych | Czy uważa Pan(i), że każda kobieta w ciąży powinna mieć swobodny dostęp do badań prenatalnych? | Razem liczba badanych: |
| TAK | NIE | NIE MAM ZDANIA NA TEN TEMAT |
| Liczba badanych | (%) | Liczba badanych | (%) | Liczba badanych | (%) |
| do 25 lat | 3 | 0,43 | 0 | 0,00 | 0 | 0,00 | 3 |
| od 25 do 44 lat | 88 | 12,57 | 6 | 0,86 | 3 | 0,43 | 97 |
| od 45 do 65 lat | 466 | 66,57 | 18 | 2,57 | 5 | 0,71 | 489 |
| powyżej 65 lat | 104 | 14,86 | 7 | 1,00 | 0 | 0,00 | 111 |
| Razem: | 661 | 94,43 | 31 | 4,43 | 8 | 1,14 | 700 |
Nie stwierdzono zależności istotnej statystycznie między wykształceniem pacjentów a ich opinią na temat dostępu kobiet w ciąży do badań prenatalnych (p>0,05) (współczynnik kontyngencji C-Pearsona 0,05) (tab. 6).
Tabela 6. Opinie respondentów na temat dostępu kobiet w ciąży do badań prenatalnych a wykształcenie ankietowanych.
| Wykształcenie ankietowanych | Czy uważa Pan(i), że każda kobieta w ciąży powinna mieć swobodny dostęp do badań prenatalnych? | Razem liczba badanych: |
| TAK | NIE | NIE MAM ZDANIA NA TEN TEMAT |
| Liczba badanych | (%) | Liczba badanych | (%) | Lliczba badanych | (%) |
| Podstawowe | 13 | 1,86 | 1 | 0,14 | 0 | 0,00 | 14 |
| Zawodowe | 86 | 12,29 | 3 | 0,43 | 2 | 0,29 | 91 |
| Średnie | 449 | 64,14 | 21 | 3,00 | 5 | 0,71 | 475 |
| Wyższe | 113 | 16,14 | 6 | 0,86 | 1 | 0,14 | 120 |
| Razem: | 661 | 94,43 | 31 | 4,43 | 8 | 1,14 | 700 |
W analizie statystycznej badania nie stwierdzono także zależności między miejscem zamieszkania ankietowanych a ich opinią na temat dostępu kobiet w ciąży do badań prenatalnych (p>0,05) (współczynnik kontyngencji C-Pearsona 0,06) (tab. 7).
Tabela 7. Opinie respondentów na temat dostępu kobiet w ciąży do badań prenatalnych a miejsce zamieszkania ankietowanych.
| Miejsce zamieszkania ankietowanych | Czy uważa Pan(i), że każda kobieta w ciąży powinna mieć swobodny dostęp do badań prenatalnych? | Razem liczba badanych: |
| TAK | NIE | NIE MAM ZDANIA NA TEN TEMAT |
| Liczba badanych | (%) | Liczba badanych | (%) | Liczba badanych | (%) |
| Miejscowość powyżej 500 000 mieszkańców | 572 | 81,71 | 29 | 4,14 | 8 | 1,14 | 609 |
| Miejscowość od 25 000 do 500 000 mieszkańców | 63 | 9,00 | 2 | 0,29 | 0 | 0,00 | 65 |
| Miejscowość poniżej 25 000 mieszkańców | 18 | 2,57 | 0 | 0,00 | 0 | 0,00 | 18 |
| Wieś | 8 | 1,14 | 0 | 0,00 | 0 | 0,00 | 8 |
| Razem: | 661 | 94,43 | 31 | 4,43 | 8 | 1,14 | 700 |
OMÓWIENIE
Wyniki przeprowadzonej ankiety wśród pacjentów przebywających w Wojewódzkim Specjalistycznym Szpitalu im. dra Mikołaja Pirogowa w Łodzi wskazują, że zdecydowana większość respondentów uważa, że każda kobieta w ciąży powinna mieć swobodny dostęp do badań prenatalnych (ryc. 1).
W XXI wieku każda kobieta w ciąży, która chce wykonać badania prenatalne ma do tego pełne prawo. Jednym z głównych wskazań do wykonania badań prenatalnych u kobiety w ciąży jest jej nadmierny lęk przed wystąpieniem u jej dziecka wady wrodzonej.
KOŚCIÓŁ A BADANIA PRENATALNE
Etyka chrześcijańska dopuszcza wykonywanie badań prenatalnych pod warunkiem, że szanują one integralność płodu ludzkiego i nie dążą, w przypadku wykrycia wady genetycznej, do aborcji. Ocena moralna badań prenatalnych została zapisana w „Katechizmie Kościoła Katolickiego” w punkcie 2274: „Diagnostyka prenatalna jest moralnie dozwolona, jeśli szanuje życie i integralność embrionu i płodu ludzkiego, dąży do jego ochrony albo do jego indywidualnego leczenia. Sprzeciwia się prawu moralnemu wtedy, gdy w zależności od wyników prowadzi do przerwania ciąży. Diagnostyka nie powinna pociągać za sobą wyroku śmierci.”i w punkcie 2275: „Jak każdy zabieg medyczny na pacjencie, należy uznać za dopuszczalne zabiegi na embrionie ludzkim, pod warunkiem, że szanują życie i integralność embrionu, nie narażając go na ryzyko nieproporcjonalnie wielkie; gdy są podejmowane w celu leczenia, poprawy jego stanu zdrowia lub dla ratowania zagrożonego życia.”
W wydanej przez Papieża Jana Pawła II encyklice „Evangelium Vitae” zapisano, iż: „Badania prenatalne, które nie wzbudzają obiekcji moralnych, o ile są podejmowane w celu wskazania ewentualnych terapii, których podjęcia wymaga zdrowie dziecka nienarodzonego, zbyt często dostarczają okazji do zaproponowania i wykonywania przerwania ciąży. Jest to wówczas aborcja eugeniczna, akceptowana przez opinię publiczną o specyficznej mentalności, co do której ustala się błędny pogląd, że jest ona wyrazem wymogów „terapeutycznych”: mentalność ta przyjmuje życie tylko pod pewnymi warunkami, odrzucając ułomność, kalectwo i chorobę.”
Kościół akceptuje wykonywanie badań prenatalnych tylko wtedy, gdy w przypadku stwierdzenia wady płodu nie niesie to za sobą możliwości wykonania aborcji. W „Katechizmie Kościoła Katolickiego” w artykule 2270 i 2273 znajdują się zapisy mówiące o niezbywalnym prawie do życia każdej istoty ludzkiej:„2270 Życie ludzkie od chwili poczęcia powinno być szanowane i chronione w sposób absolutny. Już od pierwszej chwili swego istnienia istota ludzka powinna mieć przyznane prawa osoby, wśród nich nienaruszalne prawo każdej niewinnej istoty do życia.”, „2273 Niezbywalne prawo do życia każdej niewinnej istoty ludzkiej stanowi element konstytutywny społeczeństwa cywilnego i jego prawodawstwa (...)” Zgodnie z artykułem 2274 „Katechizmu Kościoła Katolickiego” każdy embrion od chwili poczęcia uważany jest za istotę ludzką: „Ponieważ embrion powinien być uważany za osobę od chwili poczęcia, powinno się bronić jego integralności, troszczyć się o niego i leczyć go w miarę możliwości jak każdą inną istotę ludzką.”
Każdy zabieg przerwania ciąży uważany jest przez Kościół Katolicki za zło moralne. Zapisy dotyczące tej kwestii zostały zapisane w artykule 2271 „Katechizmu Kościoła Katolickiego”: „Kościół od początku twierdził, że jest złem moralnym każde spowodowane przerwanie ciąży. Nauczanie na ten temat nie uległo zmianie i pozostaje niezmienne. Bezpośrednie przerwanie ciąży, to znaczy zamierzone jako cel lub środek, jest głęboko sprzeczne z prawem moralnym.”Zabieg przerwania ciąży stanowi także wykroczenie zgodnie z artykułem 2272 „Katechizmu Kościoła Katolickiego”: „Formalne współdziałanie w przerywaniu ciąży stanowi poważne wykroczenie. Kościół nakłada kanoniczną karę ekskomuniki za to przestępstwo przeciw życiu ludzkiemu. (...) Kto powoduje przerwanie ciąży, po zaistnieniu skutku, podlega ekskomunice wiążącej mocą samego prawa, (...) przez sam fakt popełnienia przestępstwa (...), na warunkach przewidzianych przez prawo. Kościół nie zamierza przez to ograniczać zakresu miłosierdzia. Ukazuje ciężar popełnionej zbrodni, szkodę nie do naprawienia wyrządzoną niewinnie zamordowanemu dziecku, jego rodzicom i całemu społeczeństwu.”
PRAWNE ASPEKTY ZWIĄZANE Z WYKONYWANIEM BADAŃ PRENATALNYCH
Wskazania do wykonania badań prenatalnych zostały zapisane w załączniku 3 do Rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia 21 grudnia 2004 r. w sprawie zakresu świadczeń opieki zdrowotnej, w tym badań przesiewowych, oraz okresów, w których te badania są przeprowadzane:
„Załącznik nr 3
Zakres lekarskich badań prenatalnych (przedurodzeniowych), u kobiet o podwyższonym, w stosunku do populacyjnego, ryzyku wystąpienia choroby lub wady, w tym genetycznej, wraz z okresami ich przeprowadzania
1. Badania prenatalne są badaniami i procedurami diagnostycznymi wykonywanymi w 1. i 2. trymestrze ciąży u kobiet o podwyższonym, w stosunku do populacyjnego, ryzyku wystąpienia choroby lub wady, w tym genetycznej, jednak nie później, niż do 22. tygodnia ciąży.
2. Badania prenatalne obejmują:
1) procedury nieinwazyjne:
a) badania USG płodu wg standardów przewidzianych dla badania USG pod kątem wad i chorób genetycznie uwarunkowanych,
b) badania biochemiczne (oznaczenia poziomów w surowicy krwi kobiety ciężarnej):
– osoczowe białko ciążowe A (PAPP-A),
– alfa fetoproteina (AFP),
– wolna gonadotropina kosmówkowa – podjednostka beta – (wolne B-hCG),
– wolny estriol – Estriol;
2) procedury inwazyjne:
a) biopsja trofoblastu,
b) amniopunkcja,
c) kordocenteza,
d) badanie krwi pępowinowej;
3) badania cytogenetyczne i molekularne:
a) hodowla komórkowa,
b) wykonywanie preparatów do analizy cytogenetycznej (techniki prążkowe),
c) analiza mikroskopowa kariotypu,
d) analiza FISH (hybrydyzacja in situ z wykorzystaniem fluorescencji),
e) analiza molekularna i biochemiczna w przypadkach chorób monogenicznych.
3. Głównymi wskazaniami do wykonania badań prenatalnych są:
1) wiek matki powyżej 40 lat;
2) wystąpienie w poprzedniej ciąży aberracji chromosomowej płodu lub dziecka;
3) stwierdzenie wystąpienia strukturalnych aberracji chromosomowych u ciężarnych lub u ojca dziecka;
4) stwierdzenie znacznie większego ryzyka urodzenia dziecka dotkniętego chorobą uwarunkowaną monogenetycznie lub wieloczynnikową;
5) stwierdzenie w czasie ciąży nieprawidłowego wyniku badania USG i/lub badań biochemicznych wskazujących na zwiększone ryzyko aberracji chromosomowej lub wady płodu.”
Powyżej zamieściliśmy fragment artykułu, do którego możesz uzyskać pełny dostęp.
Mam kod dostępu
- Aby uzyskać płatny dostęp do pełnej treści powyższego artykułu albo wszystkich artykułów (w zależności od wybranej opcji), należy wprowadzić kod.
- Wprowadzając kod, akceptują Państwo treść Regulaminu oraz potwierdzają zapoznanie się z nim.
- Aby kupić kod proszę skorzystać z jednej z poniższych opcji.
Opcja #1
29 zł
Wybieram
- dostęp do tego artykułu
- dostęp na 7 dni
uzyskany kod musi być wprowadzony na stronie artykułu, do którego został wykupiony
Opcja #2
69 zł
Wybieram
- dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
- dostęp na 30 dni
- najpopularniejsza opcja
Opcja #3
129 zł
Wybieram
- dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
- dostęp na 90 dni
- oszczędzasz 78 zł
Piśmiennictwo
1. Tremain S: Reproductive freedom, self-regulation, and the government of impairment in utero. Hypatia 2006; 21(1): 35-53. 2. Bennett B: Prenatal diagnosis, genetics and reproductive decision-making. J Law Med 2001; 9(1): 28-40. 3. Murray SJ: Care and the self: biotechnology, reproduction, and the good life. Philos Ethics Humanit Med 2007; 2: 6. 4. Decruyenaere M et al.: The complexity of reproductive decision-making in asymptomatic carriers of the Huntington mutation. Eur J Hum Genet 2007; 15(4): 453-62. 5. Remennick L: The quest for the perfect baby: why do Israeli women seek prenatal genetic testing? Sociol Health Illn 2006; 28(1): 21-53. 6. Svendsen MN, Koch L: Genetics and prevention: a policy in the making. New Genet Soc 2006; 25(1): 51-68. 7. Peterson MM: Assisted reproductive technologies and equity of access issues. J Med Ethics 2005; 31(5): 280-5. 8. Morgan D: The problems and possibilities in regulating technological frontiers: the politics of the new anxiety? J Law Med 2007; 15(1): 77-88. 9. Bennett B: Law and ethics for the bioeconomy and beyond. J Law Med 2007; 15(1): 7-13. 10. Karpin I, Bennett B: Genetic technologies and the regulation of reproductive decision-making in Australia. J Law Med 2006; 14(1): 127-34. 11. Knoppers BM, Isasi RM: Regulatory approaches to reproductive genetic testing. Hum Reprod 2004; 19(12): 2695-701. 12. Gibbons WE: Preimplantation diagnosis for genetic susceptibility. N Engl J Med 2006; 355(19): 2048. 13. Jones SL, Fallon LA: Reproductive options for individuals at risk for transmission of a genetic disorder. J Obstet Gynecol Neonatal Nurs 2002; 31(2): 193-9. 14. Verlinsky Y: Designing babies: what the future holds. Reprod Biomed Online. 2005; 10 Suppl 1: 24-6. 15. Diniz D: New reproductive technologies, ethics and gender: the legislative process in Brazil. Dev World Bioeth 2002; 2(2): 144-58. 16. Robertson JA: Legal and ethical issues arising from the new genetics. J Reprod Med 1992; 37(6): 521-4. 17. King DS: Preimplantation genetic diagnosis and the ´new´ eugenics. J Med Ethics 1999; 25(2): 176-82. 18. Baird PA: New reproductive technologies: the Canadian perspective. Womens Health Issues 1996; 6(3): 156-66. 19. Bayles MD: Genetic equality and freedom of reproduction: a philosophical survey. J Value Inq 1977; 11(3): 186-207. 20. Holtzman NA: Benefits and risks of emerging genetic technologies: the need for regulation. Clin Chem 1994; 40(8): 1652-7. 21. Henifin MS: New reproductive technologies: Equity and access to reproductive health care. J Soc Issues 1993; 49(2): 61-74. 22. Jones OD: Reproductive autonomy and evolutionary biology: a regulatory framework for trait-selection technologies. Am J Law Med 1993; 19(3): 187-231. 23. Landau R: The impact of new medical technologies in human reproduction on children´s personal safety and well-being in the family. Marriage Fam Rev 1995; 21(1-2): 123-35. 24. Braun K: Not just for experts: the public debate about reprogenetics in Germany. Hastings Cent Rep 2005; 35(3): 42-9. 25. Thomas C: Preimplantation genetic diagnosis: development and regulation. Med Law 2006; 25(2): 365-78. 26. Cram D, Pope A: Preimplantation genetic diagnosis: current and future perspectives. J Law Med 2007; 15(1): 36-44. 27. Kalfoglou AL et al.: Opinions about new reproductive genetic technologies: hopes and fears for our genetic future. Fertil Steril 2005; 83(6): 1612-21. 28. Malinowski MJ: Separating predictive genetic testing from snake oil: regulation, liabilities, and lost opportunities. Jurimetrics 2000; 41(1): 23-52. 29. Bennett B: Regulating small things: genes, gametes and nanotechnology. J Law Med 2007; 15(1): 153-60. 30. Nunes R: Deafness, genetics and dysgenics. Med Health Care Philos 2006; 9(1): 25-31. 31. Abbing HR: Some legal aspects of genetic screening. Med Law 2003; 22(3): 401-9. 32. Fineschi V, Neri M, Turillazzi E: The new Italian law on assisted reproduction technology. J Med Ethics 2005; 31(9): 536-9. 33. Crockin SL: Reproduction, genetics and the law. Reprod Biomed Online 2005; 10(6): 692-704. 34. Chipman P: The moral implications of prenatal genetic testing. Penn Bioeth J 2006; 2(2): 13-6. 35. Soini S et al.: The interface between assisted reproductive technologies and genetics: technical, social, ethical and legal issues. Eur J Hum Genet 2006; 14(5): 588-645. 36. Beckman LJ, Harvey SM: Current reproductive technologies: increased access and choice? J Soc Issues 2005; 61(1): 1-20. 37. Stevenson M: Good gene hunting: commercializing safety and efficacy of home genetic test kits. J Biolaw Bus 1999; 3(1): 29-39. 38. Charo RA: Children by choice: reproductive technologies and the boundaries of personal autonomy. Nat Cell Biol. 2002; 4 Suppl: s. 23-8. 39. Matorras R: Reproductive exile versus reproductive tourism. Hum Reprod. 2005; 20(12): 3571. 40. Jackson E: Abortion, autonomy and prenatal diagnosis. Soc Leg Stud 2000; 9(4): 467-94.
